0 ‘z b e k ist 0n respublikasi olïy ya g ‘rta m âxsus ta’lim yazirligi

Tabiatdagi betakror makon  — muhim  ekoturistik obyektlar
122

---

0 ‘simliklar  haqida  ayíiladigan,  yoziladigan  hamma  fíkrlar 
o‘rrnonga,  o £rmon  boyliklariga  taalluqlidir.  Inson  faoliyatida 
o'rm on  mahsuloílari  ishlatiímaydigan  sohaning  o ‘zi  yo‘q. 
Birgina  yog'ochdan  hozir  2  ming  xil  mahsulot  olinmoqda. 
O 'rm on  daraxtlarining  dorivorligi  ham  beqiyos.  Masalan, 
pixta  daraxti  dizinteriya,  qarag‘ay  -   sil,  archa  —  nafas  oluvchi 
ojganlami  zaharíovchi viraslarni oidiradi.  0 ‘rmoniarda kasalíik 
qo‘zg£atuvchi  mikroorganizmiar  shahar  havosiga  nisbatan  TO­
SO  marotaba  kam  bo'ladi.  Archaning  karbonat  angidrid  yutish 
qobiiiyaíi  100%,  keng  bargli  o‘simliklaming  120%—450%, 
terakniki  700%dir.
Bir  gekíardagi  60  yoshli  qarag£ay  o'rmonlari  1  yilda  10  t 
kislorod, 40 yoshli eman daraxti 141 kislorod chiqaradi.  Bir gektar 
yerdagi  terak  daraxti  vegetatsiya  davomida  340  kg  chang  yutadi. 
Bir  ga  arg‘uvomzorlardan  900  kg,  1  ga  o'rmon  malinazorlaridan 
270  kg asal olish  mumkin.
0 ‘simliklarning dorivorlik xususiyatlari haqida buyuk bobomiz 
Ibn  Sinoning  “ Dorivorlik  xususiyati  bo‘lmagan  o‘simlik  yo‘q, 
o'simSÉk bilan davolanmaydigan kasallik ham yo‘q” degan so‘zlarini 
yod  ohshimiz  kerak.  Tibbiyotning  otasi  bolgan  Gippokrat  200 
xilga  yaqin  dorivor  o‘simliklar  haqida  ma’lumotlar  qoldirgan. 
Bobokalonimiz  Ibn  Sino  900  xil  o ‘simJiklardan  foydalanish 
yo‘liari  haqida asar lar bitgan.
Yer  yuzida  o‘rmonlarning  umurniy  maydoni  4100  minga 
atrofida,  ya’ni  quruqlikning  31% .ini  tashkil  qiladi.  Yog‘och 
miqdori  140  rnlrd  m3.  0 ‘rmonlar  aholi  jon  boshiga:  Kanadada 
24  ga,  Finlyandiyada  5  ga,  Rossiyada  4,2  ga,  Shvetsiyada  3 
ga,  Norvegiyada  2,2  ga,  AQSHda  1,6  ga,  Yevropa  davlatlarída 
0,1—04  ga  va  O'zbekistonda  0,04  ga  to ‘gri  keladi.  Inson  ilmiy 
texnika  taraqqiyoti  jadal  rivojlanayotgan  hozirgi  vaqtda  o‘simlik 
resurslarini  muhofaza qilish  zarur.  Birgina o'rmonlaming  1-suvni 
me’yorlashtirish  va  suv  saqlash;  2-tuproqni  muhofazalovchi  va
3-iqíim  hosil  qiluvchi  rolining  o'zigina  yashash  faoliyatimizning 
mezonini tashkil  qiladi.
123

---

Keying!  100 ming yil ichida 2/3 qism o ‘rmonzorlar yo£q qilingan. 
Oxirgi  2000  yil  ichida  0,5  mlxd ga  o ‘rmon!ar  o £mida  cho‘llar  hosil 
bolgan.  Keyingi  100  yil  ichida  Amerikada  540  ming  ga  o ‘rmon 
kesilgan, jahon bo‘yicha 67 mln ga o‘rmon yo‘q qilingan. AQSHning 
Vetnamdagi  agressiyasi  natijasida  1,5  mln  gektar  tropik  o ‘mionlar 
hayvonot  dunyosi  M an  yo£q  qilingan.  Hozirgacha vetnamliklar  180 
ming  gekiarini  asl  holiga  keltirishdi.  Agar  o £rmonlardan  bozirgidek 
foydaSanilsa  70—80  yildan  keyin  tropik  o£rmonlari  batamom 
tugatiladi.  Olimlaming  hisobiga  ko‘ra  oliy  tur  o£simliklardan  3 
ming  turi  j'o'qotilish  arafasida.  Butun dunyo  bo‘yicha  40  ming  tur 
o ‘simlikning butunlay yo‘qolib ketishi xavfi yuzaga kelgan.
0 ‘zbekisionning  o ‘simlik  resurslari  4148  tu r  o csimliklardari 
iborat.  Shulardan  390  turi  endemik  tur  hisoblanadi,  577  tur 
shifobaxsh  o £simliklardir,  115  turi  ilmiy  tabobatda  ishlatiladi,  47 
turi  xalqaro  davlatlar  farmakologiyasiga  kiritilgan.  O ‘zbekiston 
o ‘rmonlari asosan tog‘, tog‘ oldi, vohalardagi daryolar qayirlaridagi 
to £qayzorlarda  va  qisman  cho£Ilarda  joylashgan.  C ho£llarimizda 
498  tur,  adirlarimizda  638  tur,  tog£  va  baland  tog‘larimizda  1048 
tur o £simliklar o £sadi.
Floramizdagi  1500  tur  o ‘simlik  chorva  uchun  ozuqaviylik 
xususiyatiga ega.  Shundan  550 turini chorva  mollari a’lo  darajada 
yeyishadi,  180  turi  dasturxonimizdagi  oziq-ovqatiniizda, 
20
  turi 
ziravorchilikda,  400  turi  oshlovchi,  150  turi  turii  bo£yoqchilikda 
ishlatiladi.  Bu G£zbekistonda o ‘simlik dunyosining turlari boyligini 
ko£rsatadi.  Biroq,  o £simlik dunyosini saqlab  qolishga  mas’uliyatsiz 
munosabatda  bo£lish  va  undan  nooqilona  foydalanish,  uning 
kambag‘allashishiga  olib  k e la d i47.
0 £zbekistonnihg  quyidagi  o £simliklari  xalqaro  «Qizil  kitob»ga 
kiritilgan  va  qattiq  muhofaza  qilinadi.  Ular  quyidagilar:  tog£ 
piyozi,  omonqara,  balquray,  kovrak,  sumbul,  tovsagiz,  taxmoq 
kovar,  etmak,  xurmo,  qizil  lola,  targ£il  lola,  chinor,  anor.
47 Mahmudov M.M., Yusupov S., Yu., Hayitboyev R. va boshq. Qorako'lchilik 
yaylovlari  va  ulardan  samarali  foydalanishga  oid  amaliy  qo‘Jlanma.  IKARDA, 
IFAD,  O'zQCHEiTT.  Samarqand,  2001.  51-b.
124

---

Q'zbekistonda  301  tur  o'sim likning  yo'qolib  ketish  xavfi  bor. 
Masalan,  ï 991 -yilda  O'zbekiston  Respublikasi  “Qizil  kitob”iga 
163  turdagi  o'simîiklar,  3999-yiida  301  turi,  2006-yilda  esa  305 
turi  kiritildi.  Q'simliklarmng  ko'pchilik  turiari  yowoyi  o ‘sadi, 
bu  o'simliklardan  jadal  sur’atlarda  xomashyo  tayyorlash  yoki 
manzaraii  furlarini ommaviy to'pîash va  tayyorlash  (lola,  salSagul, 
quyonlab,  shirach,  rovoch)  sababîi  “Qizil  kitob”ga  iushib  qoldi.
0
‘zbekistonda  yowoyi  holda  o'suvchi  o'simliklarga  dorivor 
va 
oziq  xomashyosi  sifaîida  ehtiyoj  katta.  1992-yilgacha  dorivor 
va 
ozuqabop  yowoyi  o'simliklami  tayyorlash  bilan  bir  necha 
davlat  tashkilotiari,  qo'shm a  korxonalar  va  jismoniy  shaxslar 
shug'ullangan  edilar.  Tayyorlash  hajmi  cheklanmagan  edi. 
Yig‘ib  olish  hajmlari  resurslami  îejash  va  o'simlik  dunyosida 
ekologik  tenglikni  saqlashni  ko‘zda  tutadigan  iîmiy  asoslar  bilan 
ta ’ minlanmagan.
Dorivor  va  ozuqa  xomashyosini  tayyorlash  hajmini  ixtiyoriy 
beîgilash  qizilmiya,  andiz,  zirk  butasi,  sariqchoy,  chirmovuqgul, 
efedra kabi va boshqa o ‘simlik turiari zaxiralari keskin kamayishiga 
sabab  bo'ldi.  O csixnlik  xomashyosining  asosiy  tayyorlovchisi 
O'zbekiston  Respublikasi  Qishloq  va  suv  xo'jaligi  vazirligining 
O'Trnon xo'jaligi  Bosh boshqarmasi qoshidagi «Shifobaxsh»  ishlab 
chiqarish birlashmasi  hisoblanadi.
OVmoîilar.  Respublika  barcha  oirmonlari  yagona  davlat 
o ‘rmon  fondini  tâshkil  etadi,  u  davlat  ahamiyatidagi  hamda 
o ‘rmon  xo'jaligi  tashkiîotlari  tasarrufidagi  o'rm onlardan  iborat. 
Q 'rmonlam ing juda kichik qismi boshqa idora va yuridik shaxslar 
tomonidan  foydalaniladi.
Shuning uchun,  ular tog£,  daryo yoqaiari va vodiy o'rmonlariga 
tabiiy  hudud  bo'yicha  ajratilgan.  XX  asr  boshlaridan  O'zbekiston 
o'rmonlari  maydoni  4—5  baravar  qisqardi.  Qishloq  xo'jaligi 
dalalariga  aylantirilgan  qayir  o ‘rmon!ari  (to'qaylar)  ayniqsa  qat’iy 
antropogen  ta’sirga  uchradi  Bunday  harakatlar  sababîi  Amudaryo 
sohili bo'yidagi to'qaylarning maydoni 150 m inggadan (1928-yilda) 
22—24  ming  ga  gacha  (3993-yilda)  qisqardi.  Respublika  davlat
125

---

o ‘rmon  fondining  so‘nggi  hisobi  yeriar  to liq   inventarizatsiyasi 
bilan  birga  1988-yüda  o £tkazildi.  Mazkur  hisob  m a’lumotlariga 
qaraganda  0 ‘zbekiston  Respublikasi  Davlat  o ‘rmon  qo‘mitasi 
ixtiyoridagi  davlat  o ‘rmon  fond!  yerlari  4994  ming  ga  ni,  o‘rmon 
bilan  qoplangan maydon esa  1788  ming ga ni tashkil  qilgan.
Boshqa  idora  va  yuridik  shaxslar  ixtiyoridagi  o'rm on  bilan 
qoplangan maydon taxminan 500 m inggabo‘lgan. 0 £zbekistonning 
o ‘rmon  bilan  qoplangan  yeri  urnumiy  yer  maydonining  5,1 
foizini  tashkil  qilgan.  1.01.91 -yildagi  hisobotga  muvofiq  davlat 
o ‘rmori  fondi  5467  ming  ga,  o‘rmon  bilan  qoplangan  maydon 
esa  1819  ming  ga  ga  teng  bo'lgan.  Boshqa  yuridik  shaxslarga 
tegishli  o ‘rm on  bilan  qoplangan  maydon  546  ming  ga  ni  tashkil 
qilgan. 
0
‘zbekistonning o£rm on bilan qoplangan yeri  umumiy yer 
maydonining 
6,2
  foizini tashkil  qilgan.
Mamlakatimizdagi  o'simlildar  olamidags  endemikiar  hatto 
qo‘shni  davlatlar  o'sim liklar  qatlamida  ham   uchramasligi 
tabiatimizdagi 
o £ziga 
xos 
noyob 
hodisadir. 
Ekoturizmni 
rivojlantirishda  bu  imkoniyatdan  foydalanishimiz  lozim.  Buning 
uchun  esa  bu  endemik  o ‘simliklarning  biologik  va  xo£jalik 
xususiyatlarini,  xalq xo£jaligida  foydalanish  usullarini  va  ulaming 
o ‘sishi areallarini yaxshi o £rganishimiz va ekoturizmda foydalanish 
xaritalarini  ishlab  chiqishimiz  lozim  b o lad i.  Ushbu  xaritaga 
asoslanib  ekoturizm  marshrutlarini  ishlab  chiqishimiz  va  bu 
ekoturistik  marshrutlaming  reklamasini  ichki va tashqi ekoturistik 
bozorga  chiqarish  ham   vatanimizda  ekoturizmni  rivojlantirishda 
katta imkoniyatlarni  yaratadi.
Tayaneh  so‘z  va  ilsoralar:  arid,  cho‘llar,  adirlar,  vertikal  poyas, 
subalp,  alp,  ovchilik  resurslari,  bioresurs,  xarita,  fond,  areal.
M avzrni o‘zlashtiris!i bo‘yicha test savoiars:
1
. 
0
‘zbekistonda  nechta tabiat  qoViqxonalari  J»r?
A. 
6
  ta
B.  7  ta
D. 
8
  ta
126

---

E.  9 ta