Ў збекистон р еспубликаси о лий ва ўрта махсус таълим вазирлиги том он и д ан олий ўқув ю ртлари

С И Н О В САВО ЛЛАРИ
1. Қурилиш қоришмаларининг турлари ва уларнинг ишлатилиши.
2. Қурилиш қоришмаларининг хоссаларини баён қилинг.
3. Қурилиш қоришмаларининг таркибини аниқлашнинг қандай усулларини 
биласиз?
4. Махсус қурилиш қоришмалари ҳақида нималарни биласиз?
5. Қўшилмалар ва уларнинг қурилиш қоришмалари хоссаларига таъсири қан-
дай?
6. Куруқ аралашмалар нима?
314

---

12-боб.
БЕТОНЛАР
Бетонлар курилишда ишлатиладиган асосий ашёдир. Саноат, 
турар жой бинолари, қишлоқ хўжалиги иншоотларининг конст­
рукциялари бетондан тайёрланади. Шунингдек, бетонлар тўғон, 
шлюз, каналлар қуришда, қирғоқларни мустаҳкамлашда, автомо- 
бил, темир йўл ва кўприк йўлларини қуришда ишлатилади. Кимё 
саноати аппаратларининг ички ва сиртқи юзаларини қоплаш учун 
бетоннинг махсус турларидан фойдаланилади.
Боғловчи модда, майда ва йирик тўлдиргичларни сув билан 
қориштириб олинган қоришманинг аста-секин қотиши натижаси­
да ҳосил бўлган сунъий тош бетон деб аталади. Зичлигига кўра бе­
тонлар қуйидагича таснифланади.
Жуда оғир бетонларнинг зичлиги 2500 кг/м 3 дан юқори, бунда 
тўлдиргич сифатида пўлат қипиғи (пўлат-бетон), барийли бетон, 
магнезит, чўян чиқиндиси ва бошқалар ишлатилади.
Оғир (оддий) бетоннинг зичлиги 1800—2500 кг/м 3. Тўлдиргич 
сифатида қум, шағал ёки чақиқ тош ва бошқалар ишлатилади.
Енгил бетоннинг зичлиги 500— 1800 кг/м 3, тўлдиргич сифатида 
тошқол, керамзит, аглопорит, перлит, пемза, туф ва бошқа ен­
гил табиий ва сунъий тошлар ишлатилади.
Жуда енгил бетон. Зичлиги 500 кг/м3 дан кам бўлган конструк­
тив ва иссикушкни кам ўтказадиган кўпикбетон, газбетон ёки йи­
рик ғовакли бетонлар шулар жумласидандир. Кўриниб турибдики, 
бетонларнинг зичлиги 300 кг/м 3 дан 3600 кг/м 3 гача ўзгарар экан. 
Бу эса, бетон буюмларини ёки конструкцияларни керакли зич- 
ликда тайёрлашга имкон беради.
Боғловчиларнинг турига кўра бетонлар цементли, гипсли, ас- 
фальтли, силикат, полимербетонларга бўлинади. Ишлатилишига 
кўра эса улар саноат ва уй-жой қурилиши, гидротехник иншоот­
лар учун қўлланиладиган, йўл ва кўприклар қуришда ишлатила- 
дига’н; кислота, ишқор ва бошқа зарарли муҳитга чидамли; радио­
актив нурларни ўтказмайдиган атом ва уран қозонларини қуришда 
ишлатиладиган махсус, ўтга чидамли ва турли рангдаги пардозбоп 
бетонларга бўлинади. Бетоннинг асосий камчилиги эгилишга ва 
чўзилишга бўлган мустаҳкамлигининг сиқилишдагига қараганда 
10— 15 марта кичиклигидир. Аммо, конструкцияларнинг эгилиш
315

---

бўлагига пўлат арматура жойланса, ундаги арматура эгувчи юк- 
нинг асосий қисмини ўзига олади.
Бетон билан ундаги арматуранинг ҳарорат таъсирида кенгайиш 
коэффициентлари ўзаро бир-бирига яқин бўлганлиги туфайли ях­
лит бир темир-бетон конструкция сифатида ташқи механик куч- 
ларни ўзига олади. Темир-бетон конструкцияларни айнан шу хос- 
саси туфайли композит ашё деса бўлади.
Бетонбоп ашёлар
Бетон тайёрлаш учун ишлатиладиган ашёлар давлат стандарт- 
ларида кўрсатилган талаблар асосида тўла синалган бўлиши керак.
Конструкция ва иншоотнинг тузилишига, ишлаб чиқариш иш- 
ларидаги шароитга қараб цемент хили танланади. Бетоннинг сиқи- 
лишидаги мустаҳкамлик чегарасига кўра цемент маркасини тан- 
лаш 12.1-жадвалда тавсия этилган.
12.1-жадвал
Бетоннинг сиқилишцдаги м устаҳкамлик чегарасига кўра цемент маркасини танлаш