Ў збекистон р еспубликаси о лий ва ўрта махсус таълим вазирлиги том он и д ан олий ўқув ю ртлари

12.2-жадвал
Қумнинг майда-йириклиги
Қумнинг
турлари
0,6 3 ғалвирдаги қолдиқ 
(оғирлик бўйича, %)
Йириклик
модули
0 ,1 4 мм.ли ғалвирдан ўт- 
ган қум оғирлиги бўйича
Йирик
50 дан 75 гача
3 ,5 дан 2 ,5 гача
10 гача
Ўртача
30 дан 75 гача
2 ,5 дан 2 гача
10 гача
Майда
20 дан 30 гача
2 дан 1,5 гача
15 гача
Жуда майда
10 дан кам
1,5 дан 1 гача
2 0 гача
317
1 4 ь
Бетоннинг қотиш даври, кун
12.1-расм.
Қумдаги органик 
аралашмаларнинг бетон 
мустаҳкамлигига таъсири:
/ —тоза қум: 
2—
ор ган и к аралаш - 
мали кум.

---

1,25 
2,5 
5,0
0,14 Ғалвир катакларининг катталиги, мм
12.2-расм.
Қумнинг майда-йириклигини 
ифодаловчи график.
Оддий бетон тайёр­
лашда қумнинг йириклик 
модули 2,5—2,0 чегараси- 
да бўлиши керак. Йирик­
лиги 0,25 мм.дан кичик 
бўлган қумни (яъни, йи­
риклик модули 1,5— 1 га 
тенг бўлганда) оғир бе­
тонлар учун ишлатиш тав­
сия этилмайди. Чунки, 
қумнинг йириклик моду­
ли қанчалик кичик бўлса, 
бетон учун цемент сарфи 
шунча ортади. Ўрта Осиё 
шароитида ишлатиладиган бетонлар учун ҳажмий оғирлиги 1550 
кг/м3 дан кам бўлмаган қумларни ишлатиш тавсия этилади.
Йирик тўлдиргичларга шағал, чақиқ тош, тошқол ва шунга 
ўхшаш ашёлар киради. Келиб чиқишига кура йирик тўлдиргичлар — 
тоғ, дарё ва денгиз шағали хилларига бўлинади. Денгиз ва дарё 
шағали сувда кўп ишқалангани сабабли юмалоқ, сирти текис бўлади. 
Пластинка, япалоқ ва игнасимон чўзинчоқ шаклдаги шағал бетон 
мустаҳкамлигини камайтиради. Шунинг учун бундай яроқсиз ша­
гал доналари бетон таркибида 15 % (япалоқ) ва 35 % (чўзинчоқ) 
дан ортмаслиги керак.
Тоғ жинсларини чақиш йўли билан бетон сифатини оширувчи 
йирик тўлдиргич — чақиқ тош олинади. У қиррали, умуман куб 
шаклига ўхшаш допалардан ташкил топган. Бу эса цемент хамири­
нинг чақиқ тош билан мустаҳкам ёпишишига имкон беради. Шу 
сабабли, маркаси 400 дан катга бўлган, юқори мустаҳкам, зич бе­
тон тайёрлашда, асосан, чақиқ тош ишлатилади. Маркаси 150— 
300 ва ундан кичик маркали бетонлар учун чақиқ тош ўрнига ша­
гал ишлатса ҳам бўлади.
Шағалнинг мустаҳкамлигини аниғутш учун ундан бетон куб- 
лари тайёрланади ва бир вақтда цементнинг мустаҳкамлиги ҳам 
топилади. Тўлдиргичнинг яроқлилигини аникутш учун тайёрлан­
ган бетон намунанинг сиқилишдаги мустаҳкамлик чегарасини це­
ментнинг мустаҳкамлик кўрсаткичига бўлиш керак. Бунда, R6/R 4 
нисбат шағал учун 28 кундан кейин 0,48, чақиқ тош учун эса 0,53 
дан кам бўлмаслиги керак. Шағал донаси йириклигига кўра жуда 
майда (5— 10 мм), майда (10—20 мм), ўртача (20—40 мм), йирик
318

---

(4 0 —70 мм ), жуда йирик 
(70— 150 мм) турларга бўли- 
нади. Шағалнинг майда-йи- 
риклиги катакларининг ўлча- 
ми 70, 40, 20, 10, 5 мм.ли 
стандарт ғалвирларда аниқ- 
ланади. Шағал донасининг 
йириклиги бетон конструк- 
циясининг ўлчамига қараб 
танланади. Ш ағалнинг энг 
йирик донаси конструкция 
кесимининг ўлчами ва арма- 
туралар оралиғининг энг ки­
чик ўлчамидан 4 марта ки­
чик бўлиши керак. Масалан,
200 мм қалинликдаги бетон девор қуриш учун қоришмадаги ша- 
ғалнинг энг йириги 200:4=50 мм.дан ошмаслиги лозим.
Шағални йирик катакли ғалвирдан бошлаб элангандан кейин, 
\ар қайси элакда қолган қолдиқ фоиз ҳисобида топилиб, жами 
қолдиқ ҳисоблаб аниқланади. Олинган натижалар 12.3-расмда кўрса- 
тилган фафикка қўйилади. Йирик тўлдиргичнинг майда-йирикли- 
гини аникдашда, ундаги энг йирик ( Д ^ ) ва энг майда (Дм) дона- 
ларининг микдорини билиш зарур. Шағалнинг энг йирик донаси, 
энг катта кўзли ғалвирда қолган қолдиғидир. Унинг микдори 5 % 
дан ортмаслиги зарур. Энг майдаси эса кичик кўзли ғалвирдан ўтган 
шағал доналаридир. Ғалвирдан ўтган энг кичик доналар микдори 
ҳам 5 %дан кам бўлиши керак. Йирик тўлдиргичларнинг майда- 
йириклигига қўйилган техник талаблар 12.3-жадвалда берилган.