Ў збекистон р еспубликаси о лий ва ўрта махсус таълим вазирлиги том он и д ан олий ўқув ю ртлари

Бузилишни секинлаштириш учун ашё таркибидаги заррачалар­
нинг ўзаро юзасини кўпайтириш керак. Бунинг учун замонавий 
композицион ашёлар' сингари қоришма таркибига туйилган фаол 
тўлдиргичлар қўшилади. Ашёдаги дарзларнинг кўпайиши ва ниҳо- 
ят бузилиш жараёнини секинлаштиришда қўшилган тўлдиргичлар 
дарз йўналишига тўсиқбўлади, молекулалар тўпламини ўзаро мус- 
таҳкам ёпиштиради. Икки атомнинг узилиш жойидаги кучланиш 
кукун тўлдиргич заррачаларининг ажралишига ҳам сарфланади. На­
тижада, ашёга таъсир этувчи ташқи чўзилувчан кучга қаршилик 
ортади. Тўлдиргичлараро ёпишиш мустаҳкамлиги тўлдиргич мус- 
таҳкамлигидан 20—25 % катта бўлса, ашё уларнинг ёпишиш юзаси 
бўйлаб бузилмайди. Агар дарзнинг бир йўналишида унга кўндаланг 
бўшлиқ ёки бошқа дарз тўқнаш бўлса, унинг тезлиги секинлашади. 
Демак, ўзаро туташ ғовакли тузилишдаги ашёнинг мустаҳкамлиги 
ҳар томони берк ғоваклига нисбатан кичик бўлади. Қурилиш ашё­
ларининг эластиклик, пластиклик ва қайишқок^ик хоссалари улар­
нинг реологиясига кўра моделлаш усули билан аниқланади.
Қайишқоқлик — бу ашёларнинг деформацияланиши натижаси­
да механик энергияни ўзига ютиш қобилиятидир. Қаттиқ ашёлар­
нинг эластик ҳолатини ўрганиш учун пружина моделидан фойда- 
ланилади. Идеал жисмга куч таъсир этганда, вақт ўтишидан қатъи 
назар, унда эластик деформация жараёни бошланади. Куч қайта 
олинганда, деформация кўрсаткичи 0 га тенг бўлади (2.15-расм). 
Демак, эластик қаттиқ жисм деформацияси доимийдир ва қайта- 
рилувчан жараёндир. Идеал (Ньютон) суюқликнинг қовушқоқ (Е қов) 
ҳолати оқиш тенгламаси билан аниқланади:
54

---

Е = 3 t/h,
қ о в
'
 
’
бунда, 
3 —
сурилиш 
кучланиши, Па; 
t — 
вақт, с; 
h —
қайиш- 
қок,пик, Па с.
Бир хил ўзгармас 
сурилиш кучланишида 
суюкликни қайишқоқ 
оқишдаги деформация- 
си вақгга кўра пропор- 
ционал равишда ортиб 
бораверади (2.16-расм).
as
а
гг
а