Ў збекистон р еспубликаси о лий ва ўрта махсус таълим вазирлиги том он и д ан олий ўқув ю ртлари

Нам ва қуруқ ҳолатдаги деформацияланиш. Баъзи ашёларга (гил, 
ёғоч) сув шимдирилса, ҳажми ўзгаради, яъни айрим қолларда маъ- 
лум даражагача шишади, аммо қуритилганда у яна ўзининг аввалги 
ҳолатига қайтади. Қотиш ёки қуриш жараёнида гил, ёғоч, бетон- 
нинг \ажми кичраяди. Бу ҳол ашёнинг киришиши деб аталади.
Сув ўтказувчанлик. Ашёнинг босим остида ўзидан сув ўтказиши 
унинг сув ўтказувчанлиги деб аталади. Унинг бу хоссаси том ёпиш,
28

---

сув иншоотлари ва ҳовуз- 
лар қуришда жуда катта 
а\амиятга эга. Сув ўтказув- 
чанлик кўрсаткичи наму­
нанинг 1 см2 юзасидан 1 
соат давомида ўзгармас 
босим остида ўтган сув 
миқдори билан (см3) ўл- 
чанади. Жуда зич ашёлар- 
ги н а , м асал ан , битум , 
шиша, пўлат, полимер ва 
махсус таркибли бетон 
амалда сув ўтказмайди.
Ашёларнинг сув ўтказув- 
чанлиги уларнинг тузили- 
шига, ғоваклигига, зичли- 
гига ва ҳажмий оғирлигига боғлиқ. Ашёларнинг сув ўтказувчанли- 
гини аник^аш усули 2.3-расмда кўрсатилган.
Қурилиш ашёларининг сув ўтказадиган юзаси қанчалик катта, 
қалинлиги кичик бўлса, шунча миқдорда кўп сув ўтказади. Шу­
нингдек, босимнинг ортиши, ашёдаги туташ ғовакларнинг катта- 
кичиклиги ва микдори уларнинг сув ўтказувчанлигига катта таъ­
сир кўрсатади. Ашёдаги ўта кичик микроғоваклардан юқори бо- 
симда ҳам сув ўтмайди. Ғоваклар диаметрининг ўзгарувчанлиги ун- 
дан ўтаётган сувнинг тезлигини камайтиради. Сув ўтказувчанлик 
гидротехник иншоотлар қурилишида алоҳида ақамиятга эга. Сув 
ўтказувчанлик хоссасига кўра гидротехник бетонлар С2, С4, С6, 
С8 ва С12 маркаларга бўлинади. Маркалардаги рақамлар намунага 
берилган сув босими кўрсаткичини билдиради.
Музлашга чидамлилик. Ашёни сувга тўйинган ҳолатида музла- 
тиб яна қайта эритганда унда сезиларли бузилиш аломатлари бўлма- 
са, яъни мустаҳкамлиги 25 %дан, оғирлиги эса 5 %дан ортиқ ка- 
маймаса, бу ашё музлашга чидамли ҳисобланади.
Ашё ғовакларидаги сув ҳарорат пасайиши билан музлайди. Бунда 
сув ҳажми 10 %гача кенгаяди. Натижада, ғовакларнинг деворлари- 
да катта кучланиш ҳосил бўлади. Ҳарорат —20°С га тушганда муз- 
нинг кенгайиши натижасида ғоваклардаги кучланиш 2100 кг/см2, 
гача етади ва ашё бундай куч таъсирида секин-аста бузила бошлай- 
ди. Ғовак ва найчаларнинг диаметри қанчалик кичик бўлса, ундаги 
сувнинг музлаш ҳарорати ҳам шунчалик паст бўлади. Масалан,
2