Ў збе к и с то н рес п у бл и к аси олий ва ўрта м ахсус та ъ ли м вазирлиги


Ў збек истон-Г Ф Р муносабатлар и



Download 16,26 Mb.
Pdf ko'rish
bet61/105
Sana24.02.2022
Hajmi16,26 Mb.
#221521
1   ...   57   58   59   60   61   62   63   64   ...   105
Bog'liq
Eng yangi tarix (1945-2010 yillar) Kichkilov H.

Ў збек истон-Г Ф Р муносабатлар и
Германиянииг бирлаш уви ва Ў збекистоннинг мустақилликка 
эриш уви тарих мезонларига Караганда деярли бир вақтга тўғри кел­
ди. Ҳар иккала вокеа хам XX аср охирида жаҳоний эврилиш лар на- 
тижаси бўлди. Германияда Ўзбекистон билан муносабатлар масала­
сини ана шу нуқтаи назардан баҳолаш ади, хар иккала томон сиесий 
ва иқтисодий-ижтимоий турмуш нинг барча сохаларида хамкорлик 
риш таларини мустахкамламокда. Ў збекистон билан Г'ФР ўртасида 
1992 йил 6 мартда дипломатик муносабатлар ўриатилди. Иккала 
давлатнинг олий мартабали рахбарларининг ўзаро таш рифлари, иш- 
билармонлар. маданият арбобларининг узвий алокалари иктисодий 
ва маданий якинликни яратди. Бу яқинлик Ў збекистон Президенти 
И. А. Каримовнинг 1993, 1995 ва 2001 йиллардаги ГФ Рга расмий
240


таш рифлари асоси га қурилди. 2006 йилнинг июл ва ноябр ойларида 
ГФ Р давлат вазири Гернарт Эрлернинг, шунингдек, ГФР Таш ки иш­
лар вазири Ф ранг-В алтер Ш тайим айернинг Узбекистонга таш рифи 
ҳам да П резидент И. А. Каримов томонидан кабул кил и ниш и ўзаро 
м уносабатларнинг ривож ланиш ида катта аҳамият касб этди.
У збекистон ГФ Р м уносабатларида П арламентлараро ўзаро таш - 
рифларнинг ахам и яти катта булди. Олий М ажлис ва Бундестаг 
рахбарларининг 1996, 2002 ва 2003 йиллардаги ўзаро таш рифлари 
иккала давлат ўртасидаги муносабатларда янги саҳиф а очди. 2007 
йилнинг 29 сентябри дан 4 октябр и гач а Берлин ш аҳар дьпутатлар 
палатасй президенти В. Момпернинг, 2008 йил 10-13 мартда Бун­
д естаг депутати М. Бекнинг Узбекистонга таш рифи, 2009 йил 1-2 
июлда олмон экс не ртл ар и нинг Тошкентда ўтказилган “Ҳозирги за­
мен Парламентч ил и гида сайлов ва уни ривож лантириш масалалари: 
У збекистон таж рибаси" мавзусидаги халкаро конференцияда ишти- 
роки мухим ахамият касб этди. Германия У збекистон иқтисодиётига 
сармоя киритаёттан йирик давлатдир. ГФ Р сармоячилари иштирокида 
У збекистонда 1 млрд ев рол и к 100 дан оргик лойихалар ишга туши- 
рилди. Икки ўртадаги молиявий ва техникавий хамкорлик микдори 
240 млн ев рода н ошиб кетди. “ АББ” (‘*АВВ'*) компанияси Тошкент, 
I Тавоий ва Термиз шахарлари аэропортлари ва кўниш майдончалари- 
ни кенгайтиришда, “Кнауф” (“К панГ ) компаниясининг Бухоро гипс 
заводи ни куришдаги фаолиятлари эътиборга моликдир. “ТахТекс” 
текстил фабрикаси (2005 йил август) “Пэкон” ойна (ш иш а) заводи 
курилишлари, Миллий телерадиокомпаниянинг“Сименс” (“Siemens”) 
фирмаси томонидан жихозланиши ва “Клаас” (“Claas”) буғдой ўргич 
комбайнларининг келтирилиш и ўзаро муносабатларнинг ёрқин 
саҳифасидир. 2009 йил октябрда Берлин ш аҳрида “У збекистон халк 
хуж алиги кунлари" утказилди. М аданий хамкорлик хам ривожланиб 
бормокда. М асалан, 1996 йилда У збекистонда “Германия мадания­
ти хаф талиги”, 1997 йил апрел, ноябр ойларида Германияда “Узбек 
маданияти кунлари”. 2009 йил 11-14 март кунлари Тошкент, Урганч 
ва Самарканд шахарларида Германия санъат усталарининг концерти 
булди. 2009 йил сентябри да Тош кентда “Европа келажаги” мавзу- 
сида олмои-ўзбек мулоқоти бўлиб ўтди. Фан, таълим ва ижтимоий 
хаётда биргаликдаги лойихалар рўёбга чиқарилмокда.
241


V Б О Б . 1945-2010 ЙИЛЛАРДА ИТАЛИЯ
1- §. И т а л и я н и н г маъмурий-худудий б о ш к а р у в и ва 
р е сп у б л и к а н и н г ў р н а т и л и ш и
Сиёсий тузуми - Парламентар-республика; ер майдони-301.2 минг 
кв км; ахолиси - 59,1 млн киши (2006 йил); давлат тили - италаян 
тили; пул бирлиг и - евро (2002 йил 1 мартдан); давлат бошлиги - Пре­
зидент, у етти йилга сайлаиади. Қоиун чиқарувчи орган - икки на­
лагали Парламент (Депутатлар палатаси ва Сенат); ижроия хокимият 
Премьер-министр бошчилигидаги М инистрлар Кабинета. Асосий 
партиялари: “Олга. Италия!” партияси. Италия Либерал партияси 
(ИЛП), Италия Республикачилар партияси (ИРП), Италия Социал-де- 
мократик партияси (ИСДП), Италия Коммунистик партияси (ИКП), 
Италия Халк демократик партияси (ИХДП).
Иктисодий тараққиёти жиҳатидан дунёда 6 ўринда туради. 
Иктисодиёти - эркин бозор иктисоди. Ялпи ички маҳсулот хажми -
1 490,3 млрд доллар; ахоли жон бош ига - 29,414 доллар (2005 йил); 
йиллик ўсиш - 2,2% (2006 йил).
Бугунга келиб дунёнинг кудратли давлатларидан бирига айланган 
Италия сиёсий тузумига кўра демократик республикадир. Европа- 
нинг ж анубида, У рта Ер денгизи хавзасида жойлаш ган Италия Ап- 
пенин ярим ороли, Сицилия, Сардиния ва бир канча майда ороллар- 
ни ўз ичига олади.
Икки анклав (барча томонлари бир давлат худдуди билан ўраб 
олинган) давлат: Ватикан ва С ан-М арино Италия ичкарисида ж ой­
лаш ган. Иккинчи жаҳон уруш ида Италиянинг маглубиятга учраши 
халқ оммасини рухий жиҳатдан огир ахволга солиб кўйди. Италия ўз 
миллий бойлигининг 1/3 кисм идан ажралди. Уруш туфайли 330 минг 
киши халок бўлди, 85 минг киш и ярадор бўлди. Уруш тугаш и араф а­
сида мамлакатда озиқ-овкат махсулотларининг танқислиги кучайди. 
Чайковчилик ва кора бозор авжига чикди. Инфляция авжига чикиб, 
иш сизлар сони 2 млн киш ига етди. М амлакат худуди И нглиз-А м е-
242


рика бирлаш ган қўш ини томонидан оккупация килинди. Шу билан 
бир вақтда, италияликлар фаш изм билан кураш да катта таж рибага 
хам эга бўлди. Қ арш илик кўрсатиш харакати, ўз табиати ва анъа- 
наларига кўра. уруш дан кейинги дастлабки йиллардаги демократик 
тараққиётда ўз изини қолдирди. Қ арш илик кўрсатиш ҳаракатида 
етакчилик қилган ишчи партиялари оммавийлаш иб (ИКП сафларида 
4,5 млндан ортиқроқ киши, С оциалистик партия сафларида эса 0.7 
млн киши), сиёсат майдоиида катта эътибор қозонди. “С ўллар” ва 
*‘ўнглар'" ўртасидан жой олган қарш илик кўрсатиш харакатида ўзига 
хос муваффақият козонган оммавий партиялардан яна бири - Хрис­
тиан демократик партия (Х Д П ) (аъзолари 1 млн киш идан ортиқ) 
хам бор эди. ХДП 1919 йилда тузилган католик Х алк партияси -
“П ополари’тгинг негизида 1943 йили таш кил топган эди. “'Х ристи­
ан демократияси" атамаси халқ партиясининг асосчиси, италиялик 
рухоний Л уидж и С турцога тегиш ли эди. ХДП дастурининг матни 
1943 йилнинг 25 июлида М уссолини хокимиятдаи четлатилгаи купи 
матбуотда эълон килинган эди.
“ Қ арш илик кўрсатиш " ҳаракати"нинг анъаналарига кўра, уруш ­
дан кейинги давриинг дастлабки йилларида бу партиялар ўртасидаги 
хамкорлик сакланиб колди. Л екин ш у нарсани айтиб утиш керакки, 
фаш измга карш и куролли кураш олиб бориш дан кўра, И талияда янги 
ж амиятни ш акллантириш анча мураккаб эди. И талияликлар Муссо- 
линииининг фаш истик режими томонидан оёқ ости килинган бур­
жуа-либерал демократиядан анча узоқлаш иб қолган эди. М амлакат­
да И талиянинг келгусидаги истиқболи ва тараққиёт йўллари хакида 
кизгин бахс кстарди. А йниқса. бош қарув тизими масаласи катта тор- 
тиш увларга сабаб бўлди. 1946 йил майида қирол Виктор Эммануил 
III сиёсий хийлани амалга ош ирди. У ў зи н и н гўғли ш ахзодаУ мберто 
II фойдасига тахтдан воз кечди. Шу сабабдан италияликлар Умберто 
II га “ Май кироли-' деб ном беришди.
Ф аш изм таназзулга юз тутгач, италияликларнинг монархияга 
м уносабати кескин ўзгарди. Дастлаб монархияга нисбатан ижобий 
фикр билдирилган бўлса-да. уруш тугагач, салбий муносабатлар 
кучайиб борди. Бунга сабаб Италия М онархияси томонидан Мус­
солини фаш истик реж имииинг қўллаб-қувватланиш и бўлди. Ж а­
м ият ҳаётида республикачилик кайфияти ўсиб, мустахкамланиб 
борса-да, аммо монархиянинг тарафдорлари, асосан, либераллар ва 
христиан демократлар орасида хам етарлича эди. 1946 йил июни- 
да давлат бош қаруви шакли тўгрисида референдум бўлиб ўтди. Бу
243


референдумда биринчи маротаба аёллар хам катнашди. Республика 
бош карув шакли учун овоз берганлар сопи 2 млндан ош ик эди. “ Май 
кироли” Умберто II овозларни санаб чикиш да хатога йўл куйилган 
деб мамлакатдан чикиб кетиш дан бош тортиб, баёнот берди. Бунга 
ж авобан жуда катта норозилик намойиш лари бўлиб ўтди ва ҳукумат 
хам референдум натиж аларининг тугрилигини расмий жихатдан 
тасдиқлади. Тахтда бир ойча утирган Умберто II халк ом мае и катта 
кисмининг иродасига бўйсуниш га ва ватанини бир умрга тарк этиш - 
га мажбур булди. Италия республикага айланди.
Референдум билан бир вақтда, Таъсис Мажлис и га сайловлар хам 
бўлиб ўтди. С айлов натижаларига кура. ХДП етакчиси Альчиде Де 
Гаспери республиканинг П ремьер-министри булди. У Италиянинг 
сиёсий етакчиси бўла олиш иктидорига эга ж амоат арбобларидан 
бири эди. Д е Гаспери ўта ўкимиш ли ва антиф аш ист харакатнинг 
фаол намояндаларидан бири эди.
М инистрлар Совети Раисининг ўринбосарлиги ва а дли я минис- 
три лавозимлари мамлакатда ну фу зли партиялардан хисобланган 
И К П нииг бош котиби. мамлакатиинг сиёсий арбоблардан бири Пал- 
миро Тольяггига насиб этди (1948 йил июл ойида Тольятти га уюш- 
тирилган суикасдга ж авобан мамлакатда норозилик иамойиш ида 7 
млн га якин киши катнашган эди). Республика Таъсис Мажлис и Конс­
титуция лойихасини ишлаб чикиш га кириш ди. Таъсис М ажлиси 
таркибидаги депутатларнинг 80% и антиф аш истик харакатда фаол 
иш тирок этганлар эди. Янги Конституция лойихасини ишлаб чикиш 
учун депутатларга 272 кун вакт кетди. Таъсис М ажлиси томонидан 
1947 йил декабр и да кабул килинган янги Конституция расман 1948 
йилнинг 1 январидан кучга кирди. Урушдан кейинги даврда сиёсий 
кучларнинг бу тарзда таксимланиш и Италия К онстигуциясини ри­
вожланган мамлакатлар ичидаги энг демократик конституциялардан 
бирига айлантирди. Янги Конституцияга кура, И талияда тар кати б 
юборилган фаш истик партиянинг бирор-бир ш аклда булса хам кайта 
тикланиш и батамом таъкикланди. Фаш изм даврида юқори лавозим- 
ларни эгаллаб келган шахслар Конституция кучга кирган кундан 
бош лаб. то беш йилга кадар хукумат таш килотларига сайлаш ва сай- 
ланиш хукукидан махрум этилди. Конститу цияга кура, зодагонлик 
унвонлари бекор килиниб, Савайя сулоласининг барча аъзолари ва 
бўлаж ак авлодларига мамлакат худудида яшаш таъкикланди, улар­
нинг барча мол-мул клари эса давлат ихтиёрига утказилди. Консти- 
туциянинг дастлабки моддалари давлатнинг асосий принципларини
244


ўзи да мужассам этиб, Италия инсонларнинг хак-ҳуқуқлари ва ка- 
фолатлари тан олинган демократик республика деб эълон килинди. 
Ч ун он чи , бундай ҳуқуқларга қонун олдида барча ки ш иларнинг 
тенглиги, ш ахснинг ҳақ-ҳуқуқлари хам кирарди. Конституцияда 
уруш лардан “бош қа халкларнинг озодлигига рақна соладиган қурол 
си(})атида ва халкаро низоларни бартараф этиш да хеч качон фойда- 
ланм аслик” масалалари конун билан мустаҳкамланди. Конституци- 
янинг I- кисмида фуқароларнинг хукуки ва бурчлари тўгрисидаги 
моддалари ўрин олган эди.
Барча фукароларнинг меҳнат килиш и ва уларни рагбатлантириш 
хуқуқи тан олинди. “Тенг мехнат учун тенг хак тўлаш ” принципи 
киритилди, хар хафтада дам олиш. йилда бир марта хақтўланадиган 
таътилга чиқиш хукуки ва ижтимоий таъм иноти кузда тутилди. Ка- 
саба ую ш м аларининг эркинлиги ва намойиш ўтказиш хуқуқи тан 
олинди. Констизуцияга кўра. икки турдаги мулк: давлат ва хусусий 
мулклар дахлсиз деб тан олинди.
К онституция нинг 2- кисми давлат бош карув органлари ва 
хокимиятнинг бўлиниш принципларини аниқлаб берди. Д авлат 
бош лиги П резидент бўлиб. у П арламент томонидан 7 йил муддатга 
сайланади. П резидентликка сайланадиган фуқароиииг ёш и 50 дан 
ош ган бўлиш и белгилаб қўйилди. П резидентга М инистрлар Совети- 
нинг Раисини, ундаи таш қари, ватанни ўзи н и н гбую к хизматлари би­
лан маш хур килган фуқаролардан беш тасини доимий (умрбод) сена- 
торликка тайинлаш ; П арламентга Ҳ укуматнинг конун лойихаларини 
ю бориш , П арламентни таркатиб юбориш . референдумни тайинлаш , 
конун кучига эга бўлган декретларни қабул килиш; Куролли Куч­
ларнинг Олий Бош Қўмондоии бўлиш ва П арламент карорига асос- 
ланиб уруш холатини эълон килиш каби жуда кагга ваколатлар бе- 
рилди. Хукумат таркиби Раис ва министрлардан иборат бўлиб, улар 
Раис таклиф и билан ва П арламент назорати остида П резидент том о­
нидан тайинланади. П арламент Депутатлар палатаси ва Сенатидан 
иборат бўлиб, умумий ва тўгридан-тўғри овоз бериш йўли билан, 
пропорционаллик принципига асосланиб 5 йил муддатга сайланади. 
Бундан таш қари, И талия халқи хам конун ишлаб чиқиш жараенида 
иштирок этиш хукуки га эга эди. Конституция халк таш аббуси би­
лан референдум-петиция (50 минг сайловчилар томонидан конун 
лойихасини киритиш ) ва отлагатель (500 минг сайловчи томонидан 
қонуиии “халк ветоси” йўли билан кечиктириш ёки бекор килиш ) 
ўтказиш ни кўзда тутган эди.
245


М амлакатда конфессия (черковга о ид) анъаналарнинг чу кур из 
қолдирганлиги туфайли черков ва давлат уртасидаги алокалар кат­
та ахамиятга эга эди. 7- моддага кура, “давлат ва католик черкови 
ўзларига тегиш ли булган сохаларда мустакил ва суверен" булиб, 
уларнинг муносабатлари 1929 йилда кабул килинган Л ю теран Ш арт- 
номаларига кура белгиланган эди. Бу шартиомага кура, черков ои- 
лавий муносабатлар конунчилигини ва мактаб таълим и сохасини 
уз назорати остига олган эди. М асаланинг бу тарзда қўйилиш и 
христиан демократлар ва сўл партиялар уртасидаги компромиссни 
белгилаб берди. 1947 йилги Конституция мамлакатиинг маъмурий- 
худудий бўлиниш ини 20 та вилоят, 93 та провинция ва 8 мингга якин 
жамоага ажратди.
Урушдан кейинги дастлабки йилларда И талиянинг сиёсий 
хаётидаги мухим вокеа 1947 йил феврал ойида П ариж да Италия би­
лан И гтифокчилар ўртасида Тинчлик Ш артномасининг имзолани- 
ши булди. Ш артиомага кура. И талиядаги фаш истик таш килотларни 
таркатиб юбориш . чегараларни аниклаш тириш . харбий ж иноятчи- 
ларга бериладиган жазоларни тасдиклаш , мамлакат худудида харбий 
базаларни жойлаш тириш ни таъкиклаш , С СС Рга (100 млн доллар). 
Ю гославияга (125 млн доллар), Грецияга ( 105 млн доллар). Албания- 
га (5 млн доллар) ва Эф иопияга (25 млн доллар) микдорида репара­
ция тўлаш каби масалалар белгилаб олинди. Италия уз муетамлака- 
ларидан воз кечишга мажбур булди. Илгари Италияга караган Хорва- 
тиянинг бир қисми Ю гославияга олиб берилди. Грецияга Эгей ден- 
гизидаги Д одеканес ороллари (Ж анубий С порадалар) кайтарилди. 
И нглиз-А м ерика харбий маъмурияти назоратида булган Триест 
БМ Т назорати остидаги эркин ш ахарга айлантирилди (орадан 7 йил 
утгач - 1954 йилда Ю гославия ва И гтифокчилар уртасидаги кели- 
шувга мувофик, Триест И талияга берилди). 1947 йил охирида А ме­
рика ва Буюк Британиянинг қўш инлари хамда харбий маъмурияти 
Италия худудидан чикиб кетди. Тинчлик Ш артномасига кура, И та­
лияга мудофаа учун лозим булган Куролли Кучларни саклаш хукуки 
берилди. Бу Куролли Кучларнинг сони 250 минг аскар ва зобитдан 
ош маслиги белгилаб кўйилди. Ҳ Ҳ К (Ҳ арбий-хаво кучлари) ва ҲДК 
(Ҳ арбий-денгиз кучлари)нинг шахеий таркиби 25 минг кишидан 
ош майдиган килиб белгилаб қўйилди. И талияга сувости кемалари, 
авианосецлар ва торпедо билан куролланган катерларга эга бўлиш 
таъқиқлаб кўйилди.
И ж тимоий-иқтисодий сохада хукумат олдида мухим ва жид-
246


дим муаммолар турар эди. Бунга уруш туфайли таназзулга юз тут­
ган халқ хўжалигини кайта тиклаш ва тинчлик шароитидаги ишлаб 
чиқариш га мослаш тириш , демобилизация қилиш ва демобилизация 
қилинганларни иш билан таъм инлаш каби иш ларни амалга ошириш 
кирарди. Ш у максадда 1948 йил июн ойида ‘"Маршалл рсж аси"га 
кура икки йил муддатга И талияга ёрдам кўрсатиш ни кўзда тутган 
Битим имзоланди. Бу Битим Италия билан А мерика ўртасида им­
золанди. ‘"Маршалл реж аси” га кўра, АҚШ И талияга 1,5 млрд дол­
лар қаж мида (озиқ-овқат махсулотлари ва саноат ж ихозлари) ёрдам 
бериш ни мўлжаллаган эди. Шу билан бир вактда, А мерика ёрда- 
мининг сиёсий қиймати П ремьер-министр Д е Гасперига тазйиқ 
ўтказиш оркали сўл партияларнинг вакилларини хукумат таркиби- 
дан чикариш ни кўзда тутар эди. Ш у нарса маълум эдики, хукумат 
таркибига кирган партияларнинг асосий мақсадлари турлича 
бўлганлиги туфайли улар ўртасидаги хамкорлик узок давом этиш и 
мумкин эмас эди. Л екин айнан таш қаридан ўтказилган тазйиклар 
(гарчи мамлакат ичкарисидаги воқеалар бахона қилиб кўрсатилган 
бўлса-да) ҳам корликнинг бузилиб кетиш ига сабаб бўлди. 1947 йили 
С ицилияда мафиянинг бир гурух тўдаси биринчи май намойи- 
ш ида иштирок этган иш чиларни ўқка тутди. Бу воқеа мамлакатда 
инқирозни юзага келтириш билан бирга, ҳукум атнингтарқатиб юбо- 
рилиш ига хам сабаб бўлди. Д е Гаспери бош чилигида тузилган янги 
хукумат таркибига коммунистлар ва социалистларнинг вакиллари 
киритилмади. С оциалистлар етакчиси Пьетро Пенни агар ахвол 
ш ундай давом этаверса. И талиянинг ички хаёти таш қи омилларга 
янада кўлроқ боглиқ бўлиб қолиш ини ачиниш билан таъкидлади. У 
таш ки омиллар деганда, Ватикан ва А Қ Ш ни назарда тутган эди. С о­
циалистик партия таркибидан аж ралиб чиққан ва Италия Социал- 
демократик партиясида (ИСДП) раҳбарликни ўз қўлига олган соци­
алистлар ўнг канотининг етакчиси Ж узеппе С арагат янги тузилган 
хукуматда П ремьер-министр ўриибоеари лавозим ига тайинланди. У 
коммунистлар билан хамкорлик килиш дан воз кечди. Ватикан анти- 
коммунистик сиёсатни қўллаб-қувватлади.
Урушдан кейинги йилларда биринчи бор неоф аш истларнингташ - 
киллаш тирилган харакати юзага келди. И талияда фаш изм қақшатқич 
маглубиятга учраган ва янги Конституцияга кўра тарқатилиб юбо­
рилган фаш истик партия бирор-бир ш аклда бўлса хам, кайта ти к­
ланиш и тамоман таъқиклаб қўйилган бўлса-да. жамиятдаги баъзи 
гурухлар ўз хайрихохликларини саклаб колди. Улар фаш измнинг
247


маглубиятини кайғу билан кабул килиш ди. Ф аш изм тарафдорлари 
сафида монополистлар. харбий ва давлат амалдорлари (М уссоли­
ни диктатураси даврида юкори лавозим ларга эга булган л ар), кичик 
б у р ж у ази ян и н г м аълум бир ки см и ва И тали я и ж ти м ои й харакати 
(И И Ҳ ) хам бор эди. 1946 йил д ек а б р и д а н ео ф аш и с тл ар н и н г и ж ­
ти м ои й х аракати п ар ги яси га ас о с соли н ди . Бу п арти яи и д астл аб
Ж. А льмиранте, кейинчалик эса А. М икелини бош қарди. Италия Иж­
тимоий харакати партияси дастурида фаш истик корпоратив тизимни 
урнатиш, фукароларни ижтимоий ҳимоялаш , антимарксизм, таш ки 
сиёсатда “империяча” гояларнинг усту нлигини таъминлаш вазифа- 
лари илгари сурилди. Партия аъзолари ичида фракциялар ўртасида 
кескин ихтилофлар юзага чикиш ига сабаб бўлса-да, умуман, ИИҲ 
легал сиёсий фаолият олиб бориш ва неофаш истларнинг ўнг ра­
дикал либерал-монархистик доиралар билан бирлаш иш йўлидан 
борди. Италия сиёсий хаётида ИИҲ кичик партиялар қаторига ки- 
риб, уларнинг электорати П арлам ент сайловларида купинча 6% дан 
ортик овоз ололмади.
1948 йил бахорида П арламент сайловлари бўлиб ўтди. Неофа- 
ш истлар 2% овозга эга булди. Коммунист ва социалистларнинг бир­
лаш ган блоки учун сайловчиларнинг 1/3 кисми овоз берди. Х ристи­
ан демократик партия деярли 50% овоз олиб, кагга муваффакиягга 
эриш ди. Д е Гаспери Парламентда, асосан, ХДП аьзоларидан иборат 
булган хукуматини тузди. Бу хукумат Д е Гаспери бош чилигида ту­
зилган 5- хукумат эди.
2- §. ХДП х о к и м и я т тепасида
Х ристиан демократлар сиёсатда рахбарлик мавкеига эга булиб 
олишгач, мамлакат иктисодиётини тиклаш жараёнини бош лаб юбор- 
ди. Бунда А Қ Ш нинг “М арш алл реж аси”га кура олинган молиявий 
ёрдами мухим аҳам ияг касб этди. Италия 4 0 -5 0 - йиллар орасида 
“ М арш алл реж асгГ асосида 3,2 млрд доллар микдорида молиявий 
ёрдам олди. Бундан таш кари, иктисодиётни тиклаш ва янада ривож­
лантириш учун бош ка маблаглардан хам фойдаланилди. Х ўж алик 
протекционизми (миллий иктисодни чет эл ракобатидан химоя 
килиш га каратилган сиёсат), давлат томонидан молиялаш ва кредит 
бериш, давлат сектори ш аклида давлат-монополистик иазоратни ку- 
чайтириш ва бош калар шулар ж умласидандир. И талиянинг йирик
248


монополист-олигархларидан Аньелли, Пирелли, Орландо, Пезен- 
ти, М ардзотто, Фсрруцци ва бош калар мамлакат иқтисодиётининг 
ривожланиш и га катта микдордаги сармоя (инвестиция)лари би­
лан ўз хиссаларини қўш иш ди. Ж аҳон бозорида хомашё ва ёиилги 
нархларининг арзоилиги. ишлаб чикариш да фан-техника инкилоби 
ю туқларидан фойдаланиш , иш хакининг ўсишини мажбурий равиш ­
да уш лаб туриш (мехнат самарадорлиги 40% га ўсган холда, реал иш 
хаки бор-йуги 8.9% га ош ди) ва И талиянинг Европадаги иктисодий 
ин теграция жарасиига қўш илиш и (И талия 1957 йилда умумий бозор- 
га аъзо бўлди) нафақат иктисодиётни тиклаш да, балки “Италиянинг 
иктисодий муъжизаси** номини олган иктисодий тараккиётида кат­
та роль ўйнади. 5 0 -60- йиллар бош ларида иктисодий тараккиётдаги 
юкори суръатлар Италия Миллий даромадининг деярли икки ба- 
равар ош иш ига олиб келди. Инфраструктура, базис ва стратегик 
жихатдан нихоятда мухим бўлган хўж алик соҳаларини ўз ичига 
олган кучли давлат сектори ю зага келди. Д авлат секторида Сано- 
атни реконструкциялаш институти (С РИ ) раҳбарликни ўз қўлига 
олди. СРИ хукумат холдинги хисобланиб, 1933 йилдаёқ таш кил 
топган эди. Иккинчи жаҳон уруш идан кейинги даврда СРИ И талия­
даги йирик хўж алик комплексларидан бирига айланди. Кудратли 
давлат сектори ўрта ва кичик бизнес хамкорлигидаги йирик хусу­
сий сектор билан биргаликда фойдали казилма бой л и клари деярли 
йўқ дараж ада бўлган ш ароитда иктисодиёт структурасини кайта 
куриш вазифасини амалга оширди. Италия замонавий технология- 
лар бўйича чет давлатларнинг илгор патентларини сотиб олиш учун 
катта микдордаги сармояларни хеч аямасдан сарфлади. Гашкарига 
“ ортикча” ишчи кучини экспорт кила бош лаган И талияга АҚШ ва 
Е вропа Ҳ амдўстлиги мамлакатларидан кагга микдордаги сармоя 
окиб кела бош лади. Чет эл сармояларининг кириб келиши Италия 
иктисодиётининг тез тараккий этиш ига имкон берди. Шу билан бир 
вактда, йирик миллий тадбиркорлар, асосан. субподряд (асосий пуд- 
ратчидан ишчи кучини пудратга олиш) ва кооперациялар эвазига кўп 
сопл и кичик тадбиркорларни монополистик ишлаб чикариш тизи­
мига киритиш га муваффак бўлдилар. Бундан таш кари, ишчи кучига 
сарфланаётган хараж атларнинг нихоятда пастлиги туфайли “яш ирин 
и кти сод и ёт’нинг имкониятларидан кенг фойдаланилди (хозир хам 
фойдаланилмокда). ‘"Яширин иктисодиёт” мавж удлигининг салбий 
окибатлари хам бор бўлиб, унинг фаолиятига мафиянинг кириб ке- 
лиш ини мисол килиб келтирсак бўлади.
249


Иқтисодий ўзгариш лар ижтимоий-сиёсий ҳаётда, ж ум ладан, ита­
лияликларнинг фикрлаш до и рас и, турмуш тарзи ва истеъмол клиш 
стандартларида ижобий ўзгариш лар бўлиш га сабаб бўлди. Ш у би­
лан бир вақтда, “ иктисодий мўъжиза” мамлакат учун бир канча 
салбий оқибатларни хам келтириб чиқарди. Чунончи, иктисодий 
тараққиётнинг нотекислиги ва даврийлиги, чет эл сармоялари 
ва импорт технологияларига карамлик, қиш лоқ хўж алигининг 
колоклиги, киш лок аҳолисипипг ш аҳарларга миграцияси (1,8 млн 
киши), иш сизлар сонининг ортиши. транспорт ва уй-жой муаммо­
сининг кучайиши, иш хаки хаж мининг секин ўсиши кабилар ш у­
лар жумласидандир. А йниқса, “жануб муаммоси” ўз кескинлигини 
йўқотмаган эди. Ж анубий минтақаларнинг колоклиги (олтита ж а­
нубий вилоятлар, Сицилия ва С ардиния ороллари) И талиянинг та ­
рихан огриқли нуктаси хисобланиб, ишлаб чиқарувчи кучларнинг 
номутаносиб жойлаш иш йга сабаб бўлаётган эди. 50- йилларнинг 
бош ларида Ж анубий ҳудудларнинг мамлакат киш лок хўжалигидаги 
улуши 33,2% ни, саноат ишлаб чиқариш ида эса 15,1% ни таш кил 
этарди. М ехнат самарадорлиги шимолий м интақаларга Караганда 
анча паст кўрсаткичларга эга эди. Ш у билан бир вактда, муаммо 
нафақат иктисодий қолокликда эди. Бунда сиёсий ва ижтимоий 
сохалардаги пассивлик хам муаммонинг иккинчи том онини таш ­
кил этар эди. Ж анубий минтақалар мамлакат худудининг 43% ини 
таш кил этиб, И талия ақолисининг 1/3 кисмидан кўпроги шу худудда 
яш ар эди. 50- йилларда ахоли жон бош ига тўгри келадиган даромад 
кўрсаткичи мамлакатиинг колган кисмидаги дараж анинг 50% ини 
таш кил этар эди. И ш сизлик дараж аси шимолий худудлардагига нис­
батан икки баравар кўп эди. Бу ер аграр аҳоли ўта зич жойлашган, 
ишсизлик ва ночорлик ҳукмронлик қилаётган минтака хисобланиб, 
маблаг топиш учун иш қидириб, мамлакатиинг ш имолий худудлари 
ва хорижий мамлакатларга юз минглаб киш илар кетган эдилар (ита­
лиялик мухож ирларнинг 80% га якини ж анубликлар хисобланар 
эди). Жануб хукумат бюджетидаи бераётганига нисбатан икки ба­
равар кўп маблаг олаётган эди. Ж анубнинг тарихан заиф ривож­
ланиш и, ахолининг ижтимоий ва маданий жихатдан колоклиги. 
хаётиинг барча ж абҳаларида мафиянинг таъсири мамлакатиинг ум у­
мий иктисодий ю ксалиш ига тўсиқ бўлаётган эди. 1950 йилда колок 
ҳудудларни узок муддатли молиялаш га мўлжалланган хукуматнинг 
ихтисослаш тирилган фонди - Жануб кассасининг таш кил этилиши 
билан, хукуматнинг жанубий худудларни доимий ва катта миқёсда
250


ривож лантириш сиёсати бош ланиб кетди. Ж анубий ҳхдудлардаги 
хўж аликларнинг аралаш (кўш ма) корхоналар томомидан молиялаш- 
тирилиш и қўш имча мамба бўлди.
Х укумат сиёсатида бу масалани хал килиш бўйича иккита асосий 
йўналиш кўзга таш лаиди. Дастлаб ж анубий мимтака иқтисодиётими 
мустакил ривожлантириш концемцияси иш лаб чикилди. Шу сабаб- 
ли киш лок хўжалиги, инфраструктура ва кейинчалик саноат иш ­
лаб чикаришми ривожлантириш учун катта микдордаги сармоялар 
йўналтирилди. Бир неча йилдан сўнг "мухторият"' концепциясининг 
заиф томонлари намоён бўлиб колгач, бу режа кайта кўриб чикилди 
ва 1956 йили “Ванони реж асида'’ (ХДПдаги раҳбарлардан бири) 
ифодаланган гоя кабул килинди. "Ванони реж аси”нинг асоси жану­
бий минтакани иқтисодий жиҳатдан юксалтириш учуй уни Италия- 
нинг умумий иктисодий тизим ига киритиш ғояси кўзда тутилган 
эди. Бу гоя амалий жихатдан 6 0 -7 0 - йилларда "сўл марказ” томоми- 
дан хаётга татбик этилди.
70- йилларда хукумат сармояларининг деярли 50% ини таш кил 
этган молиявий оқим ж анубий м интакада хаггоки огир саноатнинг 
металлургия ва маш инасозлик каби сохаларини хам барпо этиш им- 
кониятини берди. Ж анубий м интақа киш лок хўж алиги устун бўлган 
худуддам индустриал-аграр худудга айланди. Ж анубий минтақанинг 
тараккиёти шимолий минтакалардан келаётган маблағ хисобига 
амалга ош ирилаётгани сабабли, нисбатан кучлироқҳисобланган ше- 
рик ўз шартномаларини кабул килдириш га харакат килиш и табиий 
ҳол эди. Ж анубий минтакаларнинг тараккиётидаги тобелик модели 
сакланиб колаётган эди. Ж ануб ш имолнинг манфаатларидан келиб 
чиқиб ривож ланаётган эди. 40 йил давомида “жануб сиёсати’*ни 
амалга ош ириш учун иш латилган катта микдордаги молиявий ха- 
ражатлар. камтарона бўлса-да, ўз самарасими кўрсатди. А холииинг 
яш аш тарзидаги фарк 10% га кискарди, кўпгина оилалар хали хам 
чет мамлакатларда ишлаётган кариндош лари ю бораётган маблаглар 
хисобига яш аётган эди. Ахоли ўсиш идаги юкори суръатлар банд- 
ли к муаммосини бартараф этиш имконини бермади. Ж ануб билан 
боглик яма бир муаммо бўлиб. бу ер муаммоси эди. Ш унинг учун 
Х Д П хукумати ўтказган мухим тадбирларидан бири ер ислохоти 
эди. Бу ислохот дехконлар ва ижарачилар томонидан йирик ер эгала- 
римимг бекор ётгам ерларини эгаллаб олиш учун мисли кўрилмаган 
кенг микёсдаги ҳаракатнинг юзага келиш ига туртки бўлди. Омма- 
вий харакатларнинг тазйики туфайли христиан демократларнинг
251


хукумати Конституция нинг 44- моддасига мувофиқ, 1950 йил да 
“Ер ислохоти тўғрисидаги Қонунни кабул қилди. Қ иш лоқ ва ўрмон 
хўжалиги министри Л. С еньининг лойихаси бу қонун учун асос 
қилиб олинди. Қонунга кўра, 8000 га яқин йирик ер згалари ортиқча 
ерларни ҳукуматга сотиш лари керак эди. Ш ундай йўл билан таш кил 
этилган фондга яиа баъзи йирик компанияларнинг ер майдонлари ва 
давлат срлари ҳам киритилди. Кейинчалик бу фонддаги ерлар қуръа 
таш лаш орқали аниқланиб, 30 йил муддат ичида нархини тўлаш шар- 
ти билан мухтож дехқонларга сотилди. Тўғри, ер ислохоти барча ер- 
сиз ва кам ерли дехқонларнинг истакларини рўёбга чиқара олмаган 
бўлса-да, бироқ кўпгина (200 мингга яқин) киш илар ўз аҳволларини 
яхш илаб олишди.
Христиан демократларнинг таш қи сиёсати Ғарб цивилизацияси 
қадриятларининг устунлигини тан олиб, АҚШ билан яқинлашишни 
кўзда зутар эди. Ита;
1
ия НАТОнинг ташкил этилиш ида иштирок этди 
ва унинг худудида НАТО харбий кўшилмалари ва штаблари жойлаш- 
тирилди. Италия Хукумати билан АҚШ ўртасида “ Мудофаа мақсадида 
ўзаро ёрдам кўрсатиш” Битими имзоланди. Унга кўра. АҚШ Италияга 
қурол-ярог етказиб бериши, Италия томони эса Ҳарбий-хаво кучла- 
ри (ҲҲК). Ҳарбий-денгиз кучлари (ХДК) базаларидан фойдаланиш - 
га рухсат бериши ксрак эди. ХДПнинг таш қи сиёсатда АҚШ билап 
яқинлашиш йўлини тутиши сўл оппозиция, асосан, социалистлар ва 
коммунистлар томонидан танқид остига олинди.
И талиянинг сиёсий хаётида ХДП центристик позицияда бўлиб, 
хукумат бош қарувида 
ижтимоий 
консерватизм унсурларидан 
таш кари, ижтимоий найранглардан хам кенг дараж ада фойдаланар 
эди. Оммавий харакатларнинг сиқуви остида ХДП баъзан ижтимоий 
масалаларда мехнаткаш ларга ён босиш га мажбур бўлар эди.
HJy билан бирга, айрим ҳолатларда бундай чиқиш ларда иш тирок 
этган намойиш чиларни жазолаш ва қатагон қилиш чоралари хам 
қўлланилди. Бунда, асосан, моторлаш тирилган полициянинг мах- 
сус бўлинмалари (челере) астойдил “хизмат” қилди. Бу оппозиция 
кучларининг бир муш т бўлиб тўпланиш ига сабаб бўлди. 1953 йили 
ўтказилган навбатдаги Парламент сайловларида ХДП 50% лик мар- 
рани эгаллай олмади. Д е Гаспери истеъфога чикди ва бир йилдан 
сўнг вафот этди. Д е Гасперининг кетиши ХДПнинг сиёсий мавқеига 
ўз таъсирини кўрсатмасдан қолмади. Энди хукуматга бош ка киши- 
лар ингилаёгган эди. ХДПда ўнг қанот (гасперистлар) вакиллари- 
нинг таъсири заифлаш иб, социалистларга коалицияни таклиф этган
252


сўл ка нот вакилларининг мавқеи ошди. Ленин, умуман олганда, 
Х Д П нинг сиёсий котиби Амииторе Ф анфани бош чилигидаги цент­
ристик фракция уступ эди. А. Ф анфани бош чилигида бир неча бор 
5 0 -60- ва 80- йилларда хукуматлар тузилган эди.
3- §. XX асрнииг 60-80- йилларида И талиянинг 
рнвожланиши
50- йиллар ва 60- йиллар бош лари, яъни “иктисодий мўъж иза” 
даврида халқ хўж алигини ривож лантириш даги салмокли ютуклар 
ва, ш унингдек, сиёсат майдонида Х Д П нинг устунлиги Италиядаги 
бош ка сиёсий партияларпинг. биринчи иавбатда, ИСП ва И К П нинг ўз 
сиёсий йўналиш ларини кайта кўриб чикиш ини такозо килди. Пьет­
ро 1 к и и и бош чилигидаги ИСП раҳбарияти опнозицион партия ста- 
тусидап воз кечди ва хукумат тепасига чикиш учун кураш бошлади. 
ИСП коммунистлар билан алокани узди. Компартия эса “социализм- 
га бориш нинг итальяпча йўли” стратегиясипи кабул килди. Бу стра- 
тегиянинг асосида монополияга карши фаол ва оммавий кураш олиб 
бориш. барча антимонополистик кучларни ўз томонларига огдириб 
олиш ва социализмга тинч йўл билап боскичма-боскич ўтиш кўзда 
чутилган эди. ХДП сўл партияларпинг жамиятдаги сиёсий мавкеи ва 
электорати сонининг ошиб бораётганини эътиборга олиб, ҳокимиятга 
интилаётган ИСПни ўзига каратиб олишга ва Италия Социал-демо- 
кратик партияси (ИСДП) томонидан хам кўллаб-кувватланишга эри- 
шишга харакат килди. Шу йўл билан ХДП ж амиятда ўз мавқеиии 
мустахкамлаб олиш ни кўзда тутиб, “сўл марказчилик” стратегия- 
сини илгари сурди. “Сўл марказчилик” стратегияси ХД П нинг сўл 
партиялар билан П арламент ва хокимият бош қарувида хамкорлик 
килиш идан таш кари, христиан демократлар томонидан сўл партия- 
ларнинг (Компартия бундан мустасно) баъзи бир талабларини кабул 
килиш ини хам билдирар эди. Чунки реакционер сифатида танил- 
ган Пий XII нинг вафотидан сўнг (1958) унинг ўрнига келган рим 
напаси Иоанн XXIII христиан демократлар янги стратегиясининг 
тасдикланиш ига деярли хеч қандай каршилик кўрсатмади. Иоанн 
Х Х Ш нинг “П ацем ин террис” (“Ер юзида тинчлик бўлсин”) ном- 
ли энциклики (католикликка карата М урожаатномаси)нинг асосида 
турли хил сиёсий окимларнинг хамкорлиги ва ер юзида тинчликни 
мустахкамлаш гоялари ётар эди. Черковнинг кенг халк оммаси би­
лан алоқалари масаласидаги муаммо бўйича янгиланиш тарафдор-
253


лари ва консерваторлар ўртасида ке л и ш м о вч и л и кл а р мавжуд булиб, 
бу кураш да янгиланиш тарафдорларининг кули баланд келди.
Ш у билан бир вақтда. ҳукуматда тез-тез рўй бериб турган 
инқирозлар ХДПнинг сиёсат майдондаги якка ҳоким лик даврига 
чек қўйилаётганини кўрсатиб турар эди. Х Д П нинг 1962 йилда бўлиб 
ўтган съездида “сўл марказчилик” стратегияси маъқуллаиди. Х рис­
тиан демократларнинг вакили А. Ф анфани христиан демократлар, 
социал-демократлар, республикачилар вакилларидан таш кил топган 
биринчи коалицион ҳукуматни тузди. Бу ‘‘Сўл марказчилик” страте- 
гиясини амалга ош ириш учун килинган биринчи уриниш эди.
1963 йилдан бошлаб, “сўл марказчилар” хукумати таркибига Ита­
лия Социалистик партиясининг вакиллари „ҳам киритилди. 1963-1968 
ва 1974-1976 йилларда юқоридаги хукумат тепасида Италиянинг кўзга 
курииган сиёсий арбобларидаи бири Альдо Моро турди. Х ристиан д е­
мократларнинг вакили А льдо Моро сўл партиялар билан хамкорлик 
килиш тарафдори булиб, кж еак ахлоқий принципларга қатьий амал 
қилувчи сиёсатчи сифатида обрў қозонган эди. А. Моро (1916-1978 
йиллар) университетнинг юриспруденция ихтисослигини там омла- 
гач, хукуқ фалсафаси бўйича доктор бўлди. Иккинчи жаҳон уруш и- 
да катнашди. Худога ўта ишонувчи А. Моро дастлаб ёш лар таш ки- 
лоти ҳисобланган университстлардаги католикларининг федерация- 
сида, сўнгра эса ХДПда фаолият кўрсатди. С иёсий фаолиятини эрта 
бош лаган А. Моро ўзининг ю ксак интеллектуал салоҳияти ҳамда 
тириш қоқлик, чидамлилик, сабр-бардош лик ва қатъийлик каби 
ижобий хислатлари туфайли сиёсат майдонида Д е Гаспери дараж а- 
сидаги йирик сиёсий арбобга айланди. Унинг энг кўзга кўринган 
хизматларидан бири ХДПдаги стратегиянинг ўзгариш и бўлди десак, 
муболаға бўлмайди. Чунки унинг даврида ХДП Д е Гаспери даврида- 
ги марказчиликдан “сўл марказчилик” стратегиясига ўтди. А. Моро 
халк орасида сўл партиялар, жумладан, коммунистик партиянинг 
катта обрўга эга эканлигини ҳиеобга олиб, ва уларнинг иш тирокисиз 
хеч қандай умуммиллий масалаларни ҳал этиб бўлмаслигини би- 
ринчилардан бўлиб туш униб етди. А. Моро ХДПдаги консерватив 
оқимнинг очиқчасига ж иддий карш илик кўрсатиш ига қарамасдан, 
нафақат социалистлар. балки коммунистлар билан хам хамкорлик 
қилиш тарафдори бўлиб чикди. У мрининг охиригача қатьий христи­
ан демократ бўлиб колган А.М оронинг фикрича, ХДП хар каидай 
ш ароитда хам ўзининг сиёсий хукмронлигини йўқотмаслиги керак 
эди.
254


“Сўл марказчи” ҳукумат бир канча ислоҳотларни амалга оширди. 
1962 йилда иқтисодиётнинг муҳим сохаларидаи бири ҳисобланган 
электр энергияси ишлаб чикариш саноати миллийлаш тирилди. На- 
тиж ада давлатнинг кучли “Бирлаш ган миллий электроэнергия саноа­
ти ’' таш кил топди. Д авлат тасарруфига ўтказиш га мўлжалланган 
йирик 
хусусий 
компанияларнинг эгалари 
мулклари. 
эвазига 
хукуматдан казта микдорда компенсация олдилар ва бу маблағларни 
саноатнинг бош қа соҳаларига ишлатиш имкониятига эга бўлдилар. 
1965 йилда давлат сектори учун мажбурий рсж алаш тириш амалга 
ош ирилди. 1967 йилдан бош лаб эса “ миллий 5 йиллик режалаш- 
тириш " жорий этилди. Шу билан бир вактда. давлат режаларининг 
директивалари хусусий сектор учун мажбурий эмас эди. Таълим ти- 
зимидаги иелохотга кўра, тўлиқсиз ўрта мактабларда ўқувчиларни 
14 сшгача бепул ва мажбурий ўкитиш ни амалга ошириш бўйича 
конституцион принцип жорий килинди. Иш чиларнинг хаётида катта 
ижобий ўзгариш лар рўй берди. Улар иш хакининг ош ирилиш ига, иш 
хакининг минтакавий дараж аларининг бартараф этил иш и га, саноат- 
да мехнат килаётган иш чиларга бир хафтада 40 соатлик иш кунини 
жорий этиш га, касаба ую ш маларининг ҳуқуқларини кенгайтириш 
ва нафака таъминотини яхш илаш га муваффак бўлдилар. Аммо сўл 
марказ ўз фаолияти давомида баъзи бир иктисодий муаммоларга 
хам дуч келди. Бу даврга келиб, иктисодий вазият янада огирлашди. 
“ Иктисодий мўъж иза” даври тугаб, Италия иктисодиётининг ўсиш 
суръатлари пасайди ва 60- йилларнинг ўрталарига келиб инкироз 
юкори нуктасигача бориб етди. 1974-1975 йилларга келиб эса И та­
лия хам ж ахон иктисодий инкирози гирдобига туш иб колди. Мил­
лий даромадни таксимлаш , такрор ишлаб чикариш структураси ва 
механизмидаги номутаносибликлар жиддий келишмовчиликларни 
келтириб чикарди. Ж ахон бозорида нархларнинг кескин ош ганлиги 
туфайли. иктисодиётни хомашё ва ёнилги билан таъминлаш муам­
моси янада кучайди. Касаба ую ш малари фаолиятининг кучайиши 
ва иш таш лаш ларнинг ўсиши туфайли мамлакатдаги ижтимоий- 
иктисодий вазият кескин ўзгарди.
Инқирозлар туфайли хукумат ва тадбиркор доиралар иктисодий 
стратегияларга ўзгартиш лар киритиш , ривож ланган Ғарб давлатла- 
ридан модернизациялаш нинг илгор методларини ўрганиш ва жорий 
этиш каби вазифаларни амалга ош ириш га мажбур бўлди. Италия 
тадбиркорларининг элитаси (сараланган гурухи) мамлакатни куч­
ли “еттилик” саф ида саклаб колиш га харакат килди. Ўша даврда
255


Италиядаги иқтисодий тараққиётнинг экстенсив (сифатга эътибор 
бермай, фақат маҳсулот микдорини ош ириш га қаратилган) модели 
ҳам ўз мавқеиии батамом йўқотмагани туфайли, 70- йилларнинг 
ўрталарига келиб иқтисодий тараққиётнинг экстенсив йўлларини 
юқори тсхнологияли жараснлар билаи алмаш тириш масаласини кун 
тартибига қўйди. Италия иқтисодиёти ички қайта қуриш ларни ам ал­
га ош ирмаганлиги туфайли 70- йилларда жахон бозорида ноқулай 
ахволда колди. Иктисодий тараққиётдаги нотекислик мехнат му- 
носабатлари ва ижтимоий"сохага салбий таъсир кўрсатар эди. 1968 
йилда талабаларнинг университетларни ислох килиш тўгрисидаги 
кескин чиқиш лари бўлди.
Касаба ую ш маси ва коммунистик партия талабаларни қўллаб- 
кувватлади. 1968 ва 1969 йилларда нафака ислоҳотини ўтказиш ва 
уй-жой муаммосини бартараф этиш ни талаб қилиб чиққан иккита 
йирик умуммиллий иш таш лаш лар бўлиб ўтди. Ҳукумат маълум да­
раж ада ён берди. халк уйларини қуриш учун катта микдорда маблаг 
ажратди. 1969 йилнинг “ж азирама кузи”да янада яхш ироқ шарт- 
ш ароигларни таъминлаб бериш ни. жамоа ш артномаларини гузишни 
талаб қилиб миллиоилаб кишилар иш таш ладилар. Бунинг натижа- 
сида 1970 йилнинг май ойида М ехнаткаш ларнинг хуқуқлари Стату- 
ти (Пизом) кабул килинди. Бу статутга кўра, касаба ую ш маларининг 
корхоналардаги ўрни аникланди ва корхона эгаларининг иш чиларни 
иш дан бўш атиш имконияти чегаралаб қўйилди.
1974 йилда Италиянинг Констутицион суди иж тимоий-сиёсий 
талаблар илгари сурилган иш таш лаш ларни қонуний деб тан олиш ­
га мажбур бўлди. Иш таш лаш лар орқали эриш илган ю туклар ту­
файли касаба ую ш маларнинг мавқеи ва таъсири янада ортди. 1969 
йилдан бош лаб касаба ую ш малари ва хукумат вакиллари ўртасида 
ўтказилиб келинаётган музокаралар доимий холатга кирди. 1970 
йилда сўл кучлар никохдаги эр-хотиннинг аж ралиш ларига рух­
сат берадиган қонунни кабул килинишига эриш ди. Черков расм- 
русумларига кўра, никох бузилмас деб ҳисобланса-да. 1974 йилда 
ўтказилган референдум никохдаги аж ралиш ларнинг қонунийлиги 
масаласини маъқуллади. Ш ундай қилиб. сўл марказ хукумати иш 
таш ловчиларнинг асосий талабларини бажариб, катта ён боеиш лар 
қилиш га мажбур бўлди.
“Сўл марказ” нинг, айниқса, 1969 йилдаги “ж азирама куз‘’дан 
сўнг мехнаткаш лар билан муроса қилиш га уриниш и, иктисодий 
қийинчиликлар, иш сизликнинг кўпайиш и ўнг радикал оппозиция
256


ичида қарама-қарш иликнинг кучайиш ига сабаб бўлди. Неофа­
ш и с т к гурух ва таш килотлар фаоллаш иб, уларнинг сони 30 тага 
етиб қолди. Уларнинг ичида “Янги тартиб". “М иллий авангард” ва, 
ай н иқса, “М иллий фронт” энг йприклари ҳисобланар эди. С обиқ 
ҳарбий жиноятчи, йирик молиячйлар билан алоқа ўрнатган, золим, 
беш афқат ва ўтакетган мутаассиб (фанатик)лиги учун “Қ ора князь" 
лакабига эга бўлган князь Ю. В. Боргезе таш килотда раҳбарликни уз 
кулига олган эди. 1969 йили Падуя ш аҳрида бўлиб ўтган йигилиш да 
тасдиклаб олинган “ график” асосида неофаш истларнинг террор- 
чили к харакатлари сони кескин равиш да кунайди (портлатиш- 
лар, фаол ж амоатчилар ва сўл кучларнииг маъмурий биноларига 
ҳужумлар ую ш тириш ва бош калар шулар жум ласидандир). “Ута 
ўнгчилар” (“қора”)нииг террорчилик ҳаракатлар ую ш тириш лари- 
дан асосий мақсади мамлакатда давлат тўнтариш и келиб чикиш ига 
сабаб бўладиган вазиятни юзага келтириш , жуда бўлм аганда, ми­
нимум рсжага кўра мамлакатда “тартиб ўрнатиш ” вазифаси эди. 
“Ўта ўнгчилар”нин г бу йўналиш и “кескин стратегия” ном и ни олган 
бўлиб, 1969 йил декабри да М иландаги Ф онтана майдонида жойлаш- 
ган Қ иш лоқ хўж алиги банки биносининг портлатилиш и бу сиёсат- 
нинг бош ланиш и эди. Бу террорчилик харакати туфайли 16 киши 
хаётдан кўз юмган бўлса, 100 га я кин киши ярадор бўлди. Ф онтана 
майдони миллий хал о кати террорчиликка карши кураш нинг рамзи га 
айланди. Мана шу фож иадан сўнг яна бир канча йирик террорчилик 
харакатлари бўлиб ўгди. Чуноичи, 1970-1971 йилларда Реджо-ди- 
К алабрия ш аҳрида неофаш истларнинг полиция ва ҳарбийлар билан 
бир неча ой давом этган қонли тўқнаш увлари, баррикада жанглари: 
1971 йил мартида А квила ш аҳрида барча сиёсий партия бинолари- 
нинг портлатилиши: Боргеза бош чилигидаги “М иллий ф р о н т ’нинг 
ре с публика га карши тайёрлаган фитнасининг ошкор бўлиш и; 1974 
йил майида Бреш е ш аҳрида ўтказилган митингдаги портлаш на- 
тиж асида 8 киш ининг ҳалок бўлиш и; 1974 йил августида Балонья 
яқинида поъезднинг портлатилиши оқибатида 12 та йўловчининг 
халок бўлиш и ва бош калар шулар жумласидандир.
Н еофаш истик харакагнинг бош ида Италия ижтимоий харакати 
(И И Ҳ ) турган бўлиб, 70- йилларнинг биринчи ярмида бу таш килот 
аъзоларининг сони 400 минг киши га етди. Бу вақтга келиб неофа- 
шистлар сайловларда хам бир қанча муваффақиятга эриш ди. Ма- 
салан, 1972 йилда бўлиб ўтган сайловларда улар Депутатлар пала- 
тасида (630 ўриндан) 56 та ўринга, С енатда эса (315 ўриндан) 26
257


та ўринга эга бўлиш ди. Ўз хузур-халоваi ини ўйлаб. ИИҲ м онар­
хия талабдорларининг колдиклари билан бирлаш ди. Бу вактинча 
бўлса-да, И И Ҳ нинг мамлакатда обрў жихатидан тўртинчи сиёсий 
партияга айланиш ига олиб келди. 1973 йилдан бош лаб ИИҲ И та­
лия Ижтимоий ҳаракати “ М иллий ўнг кучлар” (И И Ҳ - М УК) деб 
атала бош ланди ва унинг рахбари этиб яна Жоржо А льмиранте сай- 
ланди. И ш чилар ҳаракатининг фаоллаш иш идан норози бўлган ш и­
молий худудлардаги кичик ва ўрта буржуазия вакиллари томонидан 
қўллаб-кувватланиш и туфайли. И И Ҳ нинг таъсири янада ортиб кет­
ди. Аммо ИИҲни 70- йилларнинг бош ларида қўллаб-қувватлаган 
табакалар. асосан, шахар ахолисининг ўрта катлами. лю мпен-про- 
летарлар вакиллари ва катламлари бўлди. 1972 йилда ИИҲ учун 
ж ануб ахолисининг 1/3 кисми овоз берди. Неофаш истлар миллий 
ва чет элдаги реакцион кучлар томонидан маблаг билан таъминлаб 
турилди. Кичик сармоялардан таш кари, неоф аш ист таш килотлар- 
га Италиянинг йирик тадбиркорлари хам ҳомийлик кила бошлади 
(П езенти, Монти ва бош калар). М аблагларнинг бир кисми Ф ранция, 
Испания, АКШ . П ортугалия банкларидан хам келиб туш арди. “Сўл 
марказ""нинг тадкикотларидан хавотирга туш ган обрўли доиралар 
мамлакатдаги вазиятни ўзгартириш ва “кучли давлат” сиёсатини 
қўллаб-кувватлаш максадида неоф аш ист таш килотларни доим о 
кўллаб-кувватлаб туриш ди.
Неофаш истлар томонидан ам алга ош ирилган ж иноятлар улар- 
нинг обрўси туш иш ига олиб келди. 1976 йилдаги сайловларда ИИҲ 
олдинги сайловларда гига Караганда 1/3 кием кам овоз олди. Бунинг 
окибатида ИИҲ ичида ички карама-карш иликлар кучайиб кетди. Бу 
хол партиянинг заифлаш иш и ва таркоклаш иш ига олиб келди. Бун- 
га 70- йилларнинг ўрталаридаги террорчилик харакатлари ва сиёсий 
фитналарнинг катнаш чиларига нисбатан олиб борилган суд жараён- 
лари ва хибега олиш лар хам сабаб бўлди. А мм о мамлакатдаги егук 
партияларпинг бу ж араёнларга нисбатан эътиборсизлиги туфайли 
неофаш истлар устидан кўзгатилган жиноий иш ларнинг аксарияти 
самарасиз якун топар эди. Чунончи, суд ж араёнларида бор-йўги 20 
та неофаш ист ж иноий ж авобгар деб топилиб, озодликдан махрум 
этилган. А льмерантининг депутат сифатидаги дахлеизлик ваколати 
олиб таш ланди ва “Я нги тарти б” таш килотининг фаолияти батамом 
таъкиқлаб қўйилди.
Ш ундай килиб, 70- йилларнинг ўрталарига келганда ўнг ради- 
калларнинг “кора” террори иккинчи дараж ага туш иб колди ва сўл
258


радикалларнинг “кизил” террорига ўз ўрнини бўш атиб берди. Сўл 
экстремизм нинг ёш лар орасида кенг таркалганлиги, талабаларнинг 
1967 - 68- йиллардаги харакати билан чамбарчас боглик эди. 1968 
йилнинг бахорида талабаларнинг норозилик чиқиш лари И талия­
нинг барча 36 та университетига ёйилди. Талабалар олий таълим- 
н и н гэски ри б колган ва нодемократик тизим ига қарш и бош кўтарди. 
Бутун мамлакат оммавий норозиликлар гирдобига тортилди, по­
лиция билан тўқнаш увлар бўлиб турди, маъмурий бинолар ишгол 
этилди ва иш чилар билан талабалар ўртасида мустахкам алоқалар 
ўрнатилди. С ўлларнинг ўш а вактда таш кил топган гурухдари (“Ку­
раш ”, “И ш чилар хоким ияти”, “М ехнаткаш ларнинг социализм учун 
кураш харакати”, “ М анефесто”) сиёсий жихатдан содда позициялар- 
ни эгаллаган булиб. ўзларини “ инкилобий" кураш олиб бормокдамиз 
деб иш онтириш га харакат қилар эди.
70- йилларнинг 2- ярмига келганда турлича фикрлаш нинг 
криминалаш уви ва унинг одатий жиноятларга қўш илиб кетиши 
(“О тмоқдаман, демак, мавжудман”, “У грилаянман, демак, пул то- 
паяпмаи”) жараёни юз берди. ш унда ёш ларнинг 1968 йил авлод- 
лари хаёлий (утопик) реж аларидан ихлослари батамом қайтди ва 
улар террорчилик тактикасини танлаш ди. 1977 йилга келганда 
“ўта сўллар”нинг "кизил”, “ инкилобий" байрок остида фаолият 
кўрсатаётган 97 та террорчилик таш килотлари борлиги мат,лум эди. 
Сўл экстремистларнинг яш иринча ф аолият кўрсатаётган террори- 
стик таш килотлари ичида энг хавфлиларидан бири 1970 йилнинг 
сентябр ойидаёқ таш кил топган “ кизил бригадалар” бўлди. Улар 
мамлакатда зўравонликни янада кучайтириш , буржуа-демократик 
давлатни фукаролар уруш и очиш имконини берадиган репрессив 
ва авторитар давлатта айлантириш гояларини илгари сурди. “Қизил 
бригадалар” сиёсий мақсадларни рўкач килиб, одамларни ўғрилай 
бош лаш ди, улар хаттоки гаров тарикасида таклиф этиладиган пул- 
лардаи хам хазар қилиш мас эди. 70- йилларнинг охирига келганда 
“ қизил бригадалар”нинг қурбонлари саф ида сиёсатчилар, судьялар, 
католик арбоблар, тадбиркорлар, ж урналистлар ва полиция хизма- 
тининг юкори мансабдор киш илари хам бор эди. Бу қурбонларнинг 
ичида Альдо М ородек сиёсатчииинг бўлиш и ва унинг вахшийларча 
ўлдирилиш и энг ш ов-ш увли воқеа бўлди. Экстремизм давлатнинг 
хукукий нормаларини оёк ости килиб, аслида, ж иноий гурухлардан 
бирига айланиб улгургаи эди.
Э кстремистик, террористик таш килотлар ва мафиянинг фаолла-
259


ш иши сўл кучларнииг хам сезиларли дараж ада фаол л ашу вига гурт- 
ки бўлди. 1975 йили бўлиб ўтган вилоят ва м униципал сайловларда 
неофаш истлар уз электорати нинг бир қисмидан махрум бўлишган 
бўлса, суд партиялар эса сайловчилари сони жихатидан центрист- 
лар ва ўнглардан хам ўзиб кетиш ди. ИКП 70- йилларнинг ўрталарига 
келганда мамлакат сиёсий хаётидаги ўрни ва нуфузини саклаб 
колмокда эди. С айловчиларнинг катгагина кисми И К П га дем ократи­
ями химоя килиш ва ўнг кучларнииг хужумларини кайтариш га кодир 
куч сифатида карар эди. И К П нинг 1975 йили бўлиб ўтган съездида 
бош коти б Энрико Берлингуэрнинг таш аббуси билан коммунистлар 
“тарихий компромисс” деб номланувчи тактика ни кабул қилиш ди. 
Унда коммунистларнинг социалистлар ва хаггоки католиклар билан 
хам хамкорлик килиши кўзда тутилган эди. 1976 йил ию нида булиб 
ўтган П арлам ент сайловлари сўл кучлар учун Иккинчи жахон уру- 
ш идан кейинги даврда н буён биринчи марта макс и мал дараж адаги 
муваффакиягни келтирди. Коммунистлар ва социалистлар бирга- 
ликда христиан демократларга нисбатан куп овозга эга бўлди. ХДП 
учун овоз берганлар ИКП учун овоз берганлардан бор-йуги 4,4% куп 
эди. Бу Компартия ва шахсан Берлингуэрнинг муваффақияти эди. 
С айловлар коммунистларнинг кўллаб-кувватлаш исиз хар кандай 
хокимият таназзулга юз тутиш и мумкин деган хулосага олиб кел­
ди. Суд марказ таркалиб кетди. Янги хукумат факатгина ХДП ва­
килларидан таш кил топди. Таж рибали сиёсий арбоб. христиан д е­
мократ Ж улио Андреотти янги хукум атнинг П рем ьер-м инистри ла- 
возимини эгаллади. А ндреотти сиёсатчи католиклар оиласида ўсиб 
улгайди. Рим папаси Павел VI билан я кии д ў стэд и . У зикин г сиёсий 
фаолиятини Д е Гасперининг кўмагида бош лаган А ндреотти кўпгина 
Х>/к>'матларда министр, егти марта эса П ремьер-министр лавозимла- 
рида ишлаган. Унга христиан демократларнинг айёр, кари ва жанго- 
вар оти деб баҳо бериш ган. У 50- йилларда партиянинг ўнг канотига 
мансуб бўлса, 60- йилларда эса сўл марказни кўлл аб- ку в ватл ад и. 70- 
йилларнинг бош ида коммунистларнинг "‘тарихий компромисс” так­
тикасини кўллаб-кувватлади, кейинчалик эса худди шу тактиканинг 
барбод бўлиш ига сабабчи бўлди.
Коммунистлар ва бош ка сўл республикачилар партиялари би­
лан биргаликда П арламентда “бетарафлар коалицияси" - депу­
татлар блокини таш кил этди. Бу блок П арламентда Андреотти 
хукуматини кўллаб-қувватлади. 1976-1979 йилларда ХДП бош чи­
лигидаги хукумат “ М иллий бирдам лик” сиёсатини амалга оширди.
260


И талиянинг олтита сиёсий партияси ва (ИКП хам бор) Андреотти 
хукумати ўртасида терроризмга қарш и кураш иш . иктисодиётни 
баркарорлаш тириш чора-тадбирлари тўгрисида ва бош қа масала- 
лар бўйича дастхрий ш артнома имзоланди. Ш у дастур доирасида 
утказилган чора-тадбирлар натижасида, Италия 1974-1975 йиллар­
даги жахон иктисодий инкирозииинг салбий окибатларига бардош 
берди. Шу даврда ёш ларни ишга жойлаш тириш тўғрисидаги қонун 
кабул килинди. Бу мамлакат сиёсий хаётида коммунистларга нисба­
тан утказиб келинадиган дискриминация сиёсатининг заифлаш увига 
олиб келди.
ХДП хукумати нинг сўл партиялар томонидан қўллаб-қувватланиши 
ўнг кучларда газабланиш хиссини қўзғатган бўлса, сўл экстремистик 
террорчи гурухларда норовиликни келтириб чиқарди ва улар нав­
батдаги сиёсий босқинчилик ҳаракатини амалга ош ирди. 1978 йил 
16 март куни эрталаб “кизил бригада”нинг террорчилари 10 дақиқа 
ичида хеч бир қийинчиликсиз 5 та қўриқчини ўлдириб, ХДПнинг 
раиси Альдо Морони ўгрилаб кетишди.
У бир канча вақт давомида гаровда уш лаб турилди. Ҳукумат 
“ қатъий нозиция^да туриш га ва террорчилар билан хеч кандай музо­
каралар ўтказмаслик тўгрисида қарор қабул килди. Деярли хар куни 
35000 га яқин киши А. Морони қидириш иш ларида иштирок этди, 
бундан таш кар и , 1500 га яқин харб и йлар кеча-кундуз ж анговор 
навбатчиликда турди. Полиция ва махсус хизмат ходимлари хар бир 
уйни синчиклаб текш ириб чикиш га харакат қилиш ди.
Атиги бир неча юз кишини таш кил этадиган “кизил бригада'" 
террорчиларининг ш афкатсиз харакати барча учун хДқоратомуз 
чақириқ бўлиб. давлат аппаратининг заифлиги ва инқирозга ю з тх'та- 
ётганлигини яккол кўрсатиб берди. Мана шу ваҳш ийликка жавобан 
касаба ую ш маларининг чақириги билан И талияда ум ум ий иш таш ­
лаш эълон килинди. Умумий иш таш лаш да 16 млн дан ортиқ ита- 
лияликлар иш тирок этиб, демократиями химоя этиш ва терроризмга 
қарши кураш иш га тайёр эканликларини намойиш этиш ди. Террор­
чилар томонидан амалга ош ирилган вақш ийликлар уларга эргаш ув- 
чилар ва ёқловчилар сонининг кескин камайиш ига олиб келди. Тер- 
роризмнинг янги тўлқини И талияни 7 0 -8 0 - йиллар оралигида яиа 
ўз гирдобига тортди. Навбатдаги сиёсий суиқасдлар, қотилликлар ва 
бош ка зўравонликлар содир бўлди. Ф ақатгина 1980 йилнинг ўзидаёқ 
1200 га яқин ту рли террорчилик харакатлар амалга ош ирилди. Улар­
нинг орасида Балонья вокзалида 1980 йил 2 август куни террорчилар
261


томонидан кўйилган брмбанинг портлатилиш и ўтакетг ан қонхўрлик 
чикиш и бўлди. Портлаш окибатида 85 киш и ҳалок бўлди ва 200 га 
якин киш и яраланди. 1069 йилдан 1980 йилгача жами 7866 та тер­
рорчилик харакатлари кайд этилган булиб, бу харакатлар туфайли 
362 киши халок булган, 4530 киши яралаиган.
Мафия структурасида хам сиф ат ўзгариш лари юз берди: мафия­
нинг аёлларни ўлдириш ни таъкиклайдиган ва зарурият тугилган 
такдирдагина котиллик килиш га рухсат берадиган “ор-номус, иззат 
кодекси" энди ўтмиш да колди. М афиянинг С ицилия ва ундан хам 
ш афкатсизрок хисобланган Калибрия ш ўъбаси ўз йўлларига тўганок 
бўладиган хар кандай киш ининг хаётига зомин бўлиш га тайёр эди. 
Улар ўз максадлари йўлида хар кандай тўсикни хам хеч уйламасдан 
парчалаб таш лаш га бел боглаган эди. Шу билан бир вактда, корруп­
ция И талиянинг сиёсий хаётининг аж ралмас хусусияти булиб колди. 
У билан боглик булган маш маш алар янада баландрок садо бермоқда 
эди. 1978 йилда Х ристиан демократлар партиясининг аъзоси, мамла­
кат П резиденти Ж. Леоне соликларни уз вактида тулам аганликда ва 
коррупция билап ш угуллангаиликда гумон килиниб, упга А К Ш пинг 
“Л окхид" номли авиа концерни билан боглик порахўрликда алокадор 
деган айб кўйилди. Ж. Л еоне истеъфо бериш га мажбур бўлди. Ита­
лия Президенти этиб илк маротаба ИСП аъзоси. карш илик кўрсатиш 
харакатининг фаол иштирокчиси, И талия миллатининг энг яхш и ху- 
сусиятларини ўзида муж ассам эта олганлиги туфайли катта обруга 
эга булган 82 ёш ли А лександре Пертини сайланди. Ю кори лавозим- 
ли мансабдор ш ахсларнинг республикага карш и ую ш тирган фитна- 
си - “П -2 ’' (“П р о п аган д а-2 '’) номли М асонлар (“М асонлар окими”) 
ёлгони" билан боглик жинояти ж амиятда катта ш ов-ш увга сабаб 
булди.
Ҳ ақикатда эса. “миллий бирдам лик" сиёсати мохияти уз фуикци- 
ясини баж армай кўйган эди. 1979 йилнинг январ ойида коммунис­
тик партия Парламентдаги кўпчиликни тарк этиб. ХДП хукуматига 
карши оппозицияга утди. П резидент Пертини томонидан муддати- 
дан олдин ўтказилиш и эълон килинган П арламент сайловлари 1979 
йилнинг июнида булиб утди. П резидент сайловлари христиан дем о­
кратлар ва, айникса, коммунистларнинг бир кием овоздан махрум 
бўлганлигини кўрсатиб берди. Ш ундай бўлса-да, коммунистлар 
хали хам кучли опнозицион партия сифатида ф аолият кўрсатиш га 
кодир эди. ИКП “тарихий компромисс" тактикасидан воз кечди ва 
“демократик альтернатива” номли янги дастурни кабул килди. Унга
262


кўра. Компартия хокимият учун кураш да ХДП билан рақобатлаша 
оладиган суд партияларпинг коалициясини тузиш ни кўзда тутган 
эди. Социалистлар. социал-демократлар ва радикалар эса. аксинча, 
ўз мавкеини яхш илаб олиш ди. Ў зларининг мавқеларига катта баҳо 
бериб ю борганликлари сабабли. ИСП коммунистлар томонидан ил­
гари сурилган дастурни қўллаб-қувватламади.
4- §. XX а с р н и и г 80-90- й и л л а р и д а И т а л и я
И талиянинг 80- йиллардаги иж тимоий-сиёсий ҳаёти сиёсий 
бскарорликнинг сакланиб қолганлиги билан изохланади. М амла­
кат П арламентида “мустахкам кўпчилик*'иинг йўқлиги Парламент 
ва хукуматларни бош қариш да коалициялар ам алиётидан фойдала- 
ниш га сабаб бўлди. П арламентни таркатиб ю бориш , янги таркибни 
тузиш бўйича навбатдаги сайловлар 70- йиллардагидек муддатидан 
олдин ўтказилар эди. К ўнгина қонунлар қогоздагина мавжуд бўлиб, 
улар баж арилмас эди. М амлакатда партияларпинг имкониятларига 
иш онмаслик. хафсаласи п ирбўли ш холатлари кучайди. Гиёхвандлар 
ва маф иянинг курбонлари сони янада ортди. Терроризм ва корруп­
ция Италия сиёсий хаётининг аж ралмас қисмига айланиб колди.
1980 йилда беш та сиёсий партия: христиан демократлар, социа­
листлар. социал-демократлар, либерал ва республикачилар вакилла­
ридан иборат коалицион хукумат таш кил топди. Христиан демократ­
лар бу саф ар хам хукумат бош қарувини ўз қўлларида сакдаб колди. 
Шу билан бир каторда. ХД П нинг ичида бир-бирига қарама-қарш и 
оқимлар фаолият кўрсатди. ХДПнинг етакчиси Ч. Те М ита А. Моро 
сиёсатига қайтишни таклиф килди. Бу эса Х Д П нинг коррупцияга 
карши кураш иш ва сўл томонга огиб кетиш ини англатар эди. А. Ф ан­
фани бош чилигидаги ўнг канот вакиллари эса бу таклиф ни қўллаб- 
кувватламади.
Ш у даврга келиб Италия сиёсий хаётида учинчи ўринни эгаллаб 
турган Италия С оциалистик партиясининг бош қарув ти зим ида бир 
қанча ўзгариш лар юз берди. 1976 йилда Бенедетто (Беттино) Кракси 
И С П нинг сиёсий котиби лавозимини эгаллади. У ўз олдига И СП ­
ни хукумат тепасига олиб чиқиш ва мамлакат тарихида социалист- 
лардан чиққаи биринчи П ремьер-министр бўлиш мақсадини қўйди. 
Кракси ўзининг “С оциализм инж или” номли рисоласида социалист- 
ларнинг коммунистлар билан хамкорлик килиш ини плюрализм ша-
263


роитида хусусий секторнинг иктисодий жихатдан к а п а салоҳиятига 
эга эканлиги ҳақидаги тезис билан изохлад и.
1983 йилда соц иалистлар хукум ат таркибидаи чикиб кетди. 
П рем ьер-м инистр Ф анфани П арлам ентдан иш онч вотум ини (П ар- 
лам ен тн и н г хукум ат си ёсатини маъкуллаш и ёки м аъкуллам аслиги) 
ололм аганлиги сабабли истеъф ога чикиш га мажбур булди. Италия 
П резиденти П ертини том онидан П арлам ент таркатиб ю борилди 
ва муддатидан олдин П арлам ент сайловлари ўтказиш белгиланди. 
С айлов н атиж аларига кура. ХДП 5% га якин сайловчилар овозидан 
махрум булган бўлса, ИСП эса уз мавкеини янада м устахкам лаб 
олди. ХДП П рем ьер-м и н истрли к лавози м и ни бош ка партия вакил- 
ларига буш атиб бериш га мажбур булди.
Беш партияли хукумати и Италия тарихида биринчи марта со­
циалистлар вакили Б. Кракси эгаллади. У ж амоатчилик орасида 
катъий ва бир сўзли булиб, 1983-1987 йллар мобайнида хукуматни 
бош кард и. Янги хукуматнинг стратегик дастури 1980-1983 йиллар­
да юз берган навбатдаги даврий инкироздан неолиберализм га хос 
бозор методларини неоконсерватив тадбиркор доираларнинг манфа- 
атларини химоя килиш учун қўллаш ни кўзда тутган эди. М амлакат 
инфраструктурасининг деярли катта кисмини таш кил этган давлат 
секторининг истикболи масаласи муҳим ахамият касб этди. Чунон­
чи, ўша вактда тог-кон саноати нинг, шу жумладан, чуян ва пулат иш ­
лаб чикариш саноатининг 3/4 кисми, кемасозлик сохасининг 70% и 
ва электромеханика саноатининг 2/3 кисми давлат сектори га тегиш - 
ли эди. Д авлат секторига нисбатан юзага келган янгича ёндаш иш га 
кура, давлат секторининг маълум бир кисмини хусусийлаш тириш ва 
зиён келтираётган давлат корхоналарини ту гати ш дек долзарб маса­
лаларни амалга ош ириш реж аси ишлаб чикилди. Ҳ укумат киш лок 
хўжалиги ва ишлаб чикариш саноати га карашли, лекин ностратегик 
хисобланган корхоналарни хусусий секторга бериш ни мўлжаллади. 
Ш унинг билан бир вактда, давлат секторига карашли булган стра­
тегик жихатдан таянч сохаларда технологик катта урилиш ларни 
амалга ош ириш оркали ишлаб чиқариш ни кенгайтириш ни режалаш - 
тирди. Бундан таш кари, таш ки савдо камомади туфайли мувозана- 
ти бузилган тўлов балансини баркарорлаш тириш вазифаси куннинг 
энг мухим масалаларидан хисобланар эди. Кракси хукумати илга­
ри сурган сиёсатнинг асосида оддий мехнаткаш халкка янада зугум 
ўтказиш хисобига “катъий иқтисодиёт" сиёсатини амалга ош и­
риш га имконият тугилди. Бунинг учун иш хаки да ги “ўзгарувчан"
264


(“ сирғам чи”) ш каланинг таъсир кучи чеклаб қўйилди ва соғлиқни 
сақлаш , ижтимоий таъминот, таълим соҳаларидаги давлат харажат- 
лари қисқартирилди. Ш у билан бир қаторда, Кракси ҳукумати ка­
толик черковининг мактаб ва оила қонунчилигига таъсирини бироз 
бўлса-да чеклаб кўйди, мафия ва терроризм билан қатъий кураш олиб 
бориш га ҳаракат килди: полиция ва суд органларининг ваколатла- 
рини янада кенгайтирадиган (умумий ялпи тиитув ўтказиш , (суддан 
олдинги) камокнинг мухдатини ошириш ва бош калар) фавкулодда 
тадбирлар иш лаб чикилди.
80- йилларнинг биринчи ярмига келганда Италияда ўнг томонга 
консерватив бурилиш юз берди. Бу сиёсий жараён, бош ка давлатлар- 
даги билан қиёслагаида, ўнг кучларнииг ўта фаоллиги ш ароитида 
амалга ошди. М асалан, 1980-1082 йилларда бутун мамлакат бўйлаб 
42 млн киш и намойиш ларда иштирок этди. Бу кўрсаткич АҚШ , 
Буюк Британия, Ф ранция, ГФР ва Япония давлатларидагини бирга 
кўшиб ҳисоблаганда хам икки баробар кўп эди. А Қ Ш қанотли раке- 
таларин.инг Сицилия худудига жойлаш тирилиш и туфайли мамлакат 
ичкарисида уруш га карши бўлгаи харакатлар кучайиб кетди. Атроф- 
мухитни химоя қилиш ни мухим вазифа деб хисоблайдиган “яшил- 
л а р '’ харакати ю зага келди. Социалистлар билан христиан демократ­
лар ўртасидаги рақобат натижасида хукумат доимий инкирозлар 
гирдоби остида колди. Шу билан бир каторда, И талиядаги консер­
ватив бурилиш бош ка давлатлардагига нисбатан хусусийлаштириш 
салм огининг кичиклиги ва давлат секторининг хукмрон мавкеини 
сакдаб колганлиги билан аж ралиб турарди.
80-90- йиллар бўсагасида Италия иктисодий сохада ривожланган 
индустриал давлатлардан бирига айланди ва капиталистик дунёда 
ЯИ М (Я лпи ички махсулот) кўрсаткичларига кўра б ўринни эгал­
лади. М аш инасозлик (турли хил достгохдар ишлаб чикариш бўйича 
капиталистик дунёда 4- ўринни эгаллайди) ва автомобиль ишлаб 
чиқариш саноатида юкори технологияли ‘"ФИАТ” концерни бу 
соханинг етакчиси бўлиб колмокда. Италия иктисодиётида хорижий 
сармояларнинг маблаглари хисобига 1200 дан ортик турли хил кор­
хоналар ф аолият кўрсатди. Шу билан бир каторда, Италия сармоя ки- 
ритиладиган давлат бўлиш и билан бир вактда, четга сармоя чикариш 
имкониятига хам эга бўлди. Қ уйидаги фаолиятлар бу сохадаги энг 
йирик қадамлар ҳисобланади, чунончи, олигарх Берлускони томони­
дан И спания телевидиниеси беш инчи каналининг сотиб олиниши; 
“Ф и а т ’ концернининг Ф ранция ва Англиядаги автомобиль фирмала-
265


ри акцияларига эга бўлиши; “О ливетт” ининг электроника соҳасида 
era кч ил и к қилаётган гурухдар сафига кириб бориш и ва бош калар 
мисол бўла олади. Италия экспортининг асосиии қиш лоқ хўж алик 
техникаси, химикатлар, мебель ва қурилиш материаллари, тикувчи- 
ли к маҳсулотлари, оёқ кийимлари, электротехника ва тиббиёт аппа- 
ратураси. транспорт воситалари ва саноат асбоб-ускуналари, мева- 
лар, вино, виночилик махсулотлари таш кил этди. Туризм индустрия- 
сининг тезкор ўсиш и бинокорликнинг тараққий этиш и ва озиқ-овқат 
саноатининг ривож ланиш ига туртки булиш билан бир каторда, бу 
истиқболли сохада ахолини иш ўринлари билан таъминлаш имкони­
ни тутдирди. ЯИМ да туризмнинг улуши ва туризм сохасидаги валю ­
та даромадларининг кўрсаткичлари юкори бўлди.
А ммо Италия иктисодиётида мавжуд булган баъзи бир сал ­
бий холатлар ҳозирги пайтда хам сакланиб колмокда. Бу салбий 
холатларга минтакавий (ш имол-жануб) ва тарм оқлараро диспра- 
порция (иомутаносиблик), турмуш кечириш нинг юкори суръатлар 
билан ўсиб бориш и, ишсизлик, хомашё ва ёқилғи қувватининг им­
п орта учун сарф ланаётган хараж атларнинг кўплиги, ю қори техно- 
логиялар ишлаб чикариш соҳасида янада илгоррок хисобланган 
мамлакатлар олдидаги тобеликлар мисол бўла олади. Глобаллаш - 
ган иқтисодиёт ш ароитида ж аҳон техн ологияларининг да раж а- 
си бевосита илм ий-тадқиқот иш ларининг (И Т И ) холатига боглик 
бўлди. 8 0 -9 0 - йилларда И талияда И ТИ ни ассигнация (бирор бир 
максад учун маблаг аж ратиш ) килиш қисқартирилди ва ИТИ на- 
ти ж аларининг сам арадорлигини назорат килиш мавж уд эмас эди. 
Д авлат ва хусусий тарм оқлар ўртасида ИТИ ва фаннинг энг янги 
ю туқларини иш лаб чиқариш га жорий килиш сохасида хеч кандай 
табиий муиосабатлар ўрнатилм аган эди. Кичик ва ўрта корхоналар- 
нинг кўплиги илмий тадкиқотларнинг орқага кстиш ига сабаб бўлди. 
Чунки бу корхоналар ИТИ учун жуда кам микдорда маблаг сарфла- 
ди. М асалан. 1991 йилда ИТИга кетган харажатлар улуши Я И М нинг 
бор-йўғи 1,4% ини таш кил этди. Режалаш тириш муаммолари хам уз 
актуаллигини йўқотгани йўқ. Жахон бозорларининг глобаллаш уви 
узок муддатли ва йирик масштабли реж аларни ишлаб чикиш зару- 
риятини келтириб чиқараётгаи бир даврда, Италия П арламентидаги 
бекарорлик туфайли хукумат кисқа муддатли реж алар асосида фао­
лият кўрсатиш га мажбур булди.
90- йилларга келганда Италия ижтимоий-сиёсий хаётидаги 
бекарорлик ва карама-карш иликлар янада кучайди. Кескин сиёсий
266


инкирозлар, асосан, мў ы ад ил келишувлар билан тугар эди. Электо­
рат динам икаси ш ундай далолат берадики. 90- йилларнинг бош ида 
социалистларнинг обруси янада ош ди. бунга карама-карш и равиш­
да эса коммунистларнинг нуфузи туш иб кетди. Ш аркий Европада 
социализмнинг инкирозга юз тутиши ш ароитида ИКП рахбарияти 
Компартия ни оммавий суд кучлар партиясига айлантириш таш аб­
буси билан чикди. ИКПнинг 1991 йил бош ларида бўлиб ўтган XX 
съездида унинг сафларида ихтилоф окибатида ажралиш юз бер­
ди. К ўпчилик Ком партия нинг И талияда демократияни ўрнатиш ва 
химоя килиш даги хизматларини унутиш ни уз и га маъкул курд и. Якин 
утм иш да бу партия учун сайловчиларнинг 1/4 то 1/3 гама кисми овоз 
бериш и хам эсдан чикарилди. Натижада коммунистларнинг катта 
(аъзоларининг деярли 2/3) кисми сўл кучларнииг Д емократик пар- 
тиясини (Д П Л ) таш кил этиш ди. Ёш лар коммунистик харакатининг 
собик етакчиси ва Компартияиинг кундалик газетаси хисобланган 
“Унита”нинг мухаррири М ассимо Д 'А л ем а 1994 йилдан бош лаб 
Д П Л нин г коти бл и гида ишлай бош лади. ДПЛ Европадаги социал-де­
м о к р а т к харакатларнинг с а фл ар и га сингиб (кўш илиб) кетди. Собик 
И К П нинг кичикрок кисми (ўзларини сталинчилар деб хисоблаган 
партиянинг аъзолари) эса Коммунистик уйготиш партиясини таш ­
кил этди. Янги партия ни коммунистик харакагнинг фахрийси Фаус- 
то Бертинотги бошкарди.
ХДП учун хам кийин кунлар бош ланиб кетди. 90- йилларнинг 
бош идаёк ХДП коммунистларнинг давлат тепасига чикиш ига тўсик 
булган хол да, давлатни бош ка партиялар коалициясида бошкарди. 
Бу вазиятни бекарор мувозанат деб аташди. 90- йилларнинг бош ига 
келганда Италияни янги сиёсий можаролар ларзага келтирди. Бу мо- 
ж ароларга давлат амалдорлари билан бир каторда, йирик сиёсатчилар 
хам аралаш иб колган эди. 1992 йил февралида Миландаги партиялар 
уйининг директор и М .К ьез камокка олинди. Олиб борилган тергов 
натижасида шу нарса аникландики, купгина саноат компаниялари 
юкори лавозимларга, давлат бую ртмаларига эга булиш ва бошка 
га раз л и ф аолиятлар учун амалдорлар ва турли сиёсий партияларпинг 
рахбарлари хисобига сармоя утказиб туриш ган. М аблаг ўтказилиб 
ту рил ган партиялар қаторига христиан демократлар. социалистлар, 
социал-демократлар ва коммунистларни хам киритиш мумкин эди. 
Шу нарса маълум булдики, коррупция хар бир ноконуний битим 
бўйича пора олиш учун мустахкам ва самарадор ти зим га айланиб 
улгурган эди. Бунинг устига. хукумат манфаатдор том он сифатида
267


намоён бўлиб қолди. Пропорционал вакиллик принципига асослан- 
ган сайлов тизими хукумат ичида амалга ош ирилаётган фирибгар- 
ликнинг я ширин манбаларидаи бири эканлиги хам аникланди. Кун 
тартибига уни мажоритар принцип билан алмаш тириш масаласи 
қўйилди. By орада эса сиёсий можаролар давлат хизматчилари би­
лан уюш ган жиноятчилик ўртасида мустахкам алоқалар мавжудлиги 
тўғрисида купгина далилларни кўрсатиб берди. М. К ьезнинг хибега 
олиниши билан И талияда “Тоза қўллар" номли умуммиллий компа­
ния авж олиб кетди. Асосан, сўл қарашларни қўллаб-қувватловчи 
Милан шаҳри прокуразураси хизматчиларининг бир гурухи (“ ма- 
гистратлар" деган ном билан аталган) жуда катта тергов жараёнини 
бош лаб юборди. Бу жараён туфайли мафия билан бир неча минглаб 
кишилар қамоққа олинди. Улар орасида кўзга кўрингаи тижоратчи- 
лар ва тадбиркорлар. йирик ва кичик партияларпинг функционерла- 
ри. ҳукуматдаги юкори доираларнинг вакиллари хам бор эди. Бу суд 
амалиётида ўхшаши бўлмаган ва кенг халкаро акс-садога эга бўлган. 
мисли кўрилмаган операция эди.
С обиқ Премьер-министр, христиан дем ократиянингустунларидан 
бири саналган Д. Андреаттига нисбатан партиями ноқонуний йўллар 
ёрдамида маблаг билан таъминлаш , мафия билан алоқадорликда ва 
буюртмали суикасдлар ую ш тириш билан ш угулланганликда гумон 
килиниб, айб қўйилди. Қўйилган айблар ш у дараж ада ж иддий эди- 
ки, хатто Д. Андреотги уз ихтиёри билан депутатлик дахлеизлигидан 
воз кечишга рози бўлди ва хибега олинди. “Тоза қўллар” операция- 
си социалистлар етакчиси, собиқ П ремьер-министр Б. К раксини ҳам 
сиёсий жихатдан бадном қилди. ИС11ни 16 йил давомида бош қарган 
Б. Кракси истеъфога чиқиш га мажбур бўлди. Қ амалиш дан қўрқиб, 
Кракси мамлакатни тарк этди. Тунисда кувгинда яш ади ва 2000 йил­
да шу мамлакатда вафот этди. Сиёсий туе берилганлиги ва айрим 
суиистеъмолларга йўл қўйилганлигига қарамасдан, гайриқонуний 
ҳаракатларни фош қилувчи “Тоза қўллар’' компанияси етарли дара­
жада самарали бўлди ва И талияда янги сиёсий кураш тури сифатида 
пайдо бўлди, яъни коррупцияга карши курашиш сиёсий характерга 
эга бўлди.
Х ристиан демократлар учун хукумат маблагларини таксимлаш
имконияти янада чекланди ва, бинобарин, партиянинг оммавий ба- 
заси кучеизланди. ХДПнинг хукуматдаги электорати хам озчилик- 
ни таш кил этиб, етакчиларнинг нуфузи туш иб кетди. ХДП ичидаги 
партиявий кураш янада кескинлаш ди. ХДП обрўсининг туш иб ке-
268


тиш ига халк рухиягида. айникса. ёш лар орасида католик черкови 
анъаналарига булган кизикиш нинг сусайганлиги хам туртки булди. 
Италия жахон да ги энг забардаст католик давлатлардан бири бўлиб 
колаётган бўлса-да, италияликлар менталитетига черковнинг таъсир 
этиш самараси пасайиб кетди. Ш ундай қилиб, XX асрнииг сўнгги 
ўн йиллигида ХДП ўз обрўсини йўкотди ва куйида “Тоза кўллар” 
номли операциянинг зарбалари остида сўл кучлар билан иттифок 
тузиш ни максад килиб олди. Уз навбатида, халк партиясининг ўзи 
хам яна 3 та оким ва бир канча гуруҳчаларга аж ралиб кетди. М а­
салан, собиқ христиан демократ, Палермо ш аҳрининг мэри Л. О р­
ландо етакчилигидаги гурух “яш иллар" харакати билан бирлаш иб, 
С ицилияда ф аолият кўрсатувчи “Т ўр’* номли партиями таш кил этди. 
Бу партиянинг мақсадларидан бири мафияга карши кураш олиб бо­
риш эди. М амлакатдаги бош ка сиёсий партияларнинг такдири хам 
шу кисматга дучор бўлди. Молиявий нопокликлар хакидаги ай- 
бловлар ёмгири авваллари коалицион хукуматлар таркибига кирган 
республикачилар, либераллар ва социал-демократлар каби парти- 
яларни ам алда сиёсат майдонидан туш ириб таш лади. Эидиликда 
ХДП бу партиялар учун таянч нуктаси бўлолмай колди. Сиёсий 
хаётдаги ўзгариш . хусусан, ХДП ва И К П ларнинг заифлаш иш и ўзига 
хос сиёсий бўш ликни келтириб чикарди. У з навбатида, бу сиёсий 
бўш ликни, асосан, ўнг партиялар ва кисман Д ПЛ тўлдирди. Ўнг пар­
тияларнинг пешкадам мавқега кўтарилиш и 90- йиллар сиёсий мар- 
кетингида янги вокеа бўлди. Умберто Босси бош чилигидаги “Ши- 
мол лигаси '' номли ўнг сиёсий гурух, жануб муаммоси Италия ва. 
айникса, ш имолдаги барча кулфатлариинг манбаи деган фикрии ил­
гари сурди. Лига тарафдорларининг карашлари учун сепаратив (бир 
томонлама) кайфият характерли эди. Рахбарият эса оммабоп такти­
ками асос килиб олди. Л иганинг асосий электорати табиий равишда 
мамлакатнинг шимолий вилоятларида тўпланган эди. 1992 йилдаги 
сайловларда “Ш имол лигаси” катта муваффакиятга эриш ди. Чунон­
чи, П арламентда 55 та (1 та карш и) ва Сенатда 25 та (1 та карши) 
ўринга эга бўлди. “Ш имол лигаси” ўнг партиялар билан коалицияда 
бўлиш йўлини кўллаб-қувватлади. Ў нг канотга оид бўлган сиёсий 
гурухлардан яна бири, яъни неофаш истлар 90- йиллар ўрталарига 
келганда сиёсий кураш нинг респектабель (салобатли, хурматли) 
катиаш чисига айланиб улгурди. Уни ИСДП харакатининг аъзоси 
ва кейинчалик “ Италия Ижтимоий харакати” (И И Ҳ ) - “ Миллий 
ўнг кучлар” (М Ў К)партиясининг етакчисига айланган Ж анфранко
269


Ф ини бошкарди. Уни И талияда кўпчилик Ж. А льмиратанинг гоявий 
меросхўри деб ҳисоблаш ар эди. Ф аш истик ўтмиш дан узоқлаш ган 
холда, Ф ини неофаш измиинг ортодокслари (мустахкам эътиқодли, 
собитқадам, содиқ) билан алокани узди ва 1993-1995 йиллар ораси­
да бу партияни постфаш истик “ М иллий а л ь я н с'та айлантирди. Бу 
партия ўз максадлари йўлида “уиг” ва “марказчи” рақиблари билан 
сиёсий ш ерик бўлиш га хам тайёр эди.
У иг марказчи гурухдарнинг асосий харакатлантирувчи кучи 
1993 йилда таш кил топган “Олга, И талия!” номли партия эди. Бу 
партия марказий сиёсий куч бўлиш га даъвогарлик килди. “Олга. 
И талия!” партиясининг таш килотчиси ва етакчиси С. Берлуско­
ни хисобланади. Сильвио Берлускони нинг асли касби ху кукшу нос 
бўлиб, у ўзининг шахсий сифатлари ва қобилияти ҳам да ноқулай 
вазиятдан муваффақиятли чикиб кета олиш иқтидори эвазига жуда 
катта бойлик орттирди. У ҳозирги кунда И талиядаги энг бой ки- 
ш илардан бири хисобланади. Берлускони яхши тижоратчи ва тугма 
тадбиркор сифатида хам тан олинган. У ҳозирги кунда мамлакат­
даги учта йирик хусусий телеканал, бир канча супермаркетларга, 
катта микдордаги қурилиш компаниялари. И талиядаги 30 та йирик 
газеталарнинг назорат акцияларига эга шу билан бирга, “ Мондадо- 
ри” номли наш риёт уйи ва “ М илан” футбол клубинипг хўж айини 
хисобланади. Ш убҳасиз, од;зий банк хизматчиси ўғлииинг молиявий 
империя эгасига айланиб кетиши конунни химоя қилувчи органлар- 
нинг эътиборини тортмасдан қолмаган. Турли даврларда Берлуско- 
нини ноконуний маблагларни айлантириш . соликларни тўлаш дан 
бош тортиш , мафия билан хам корлик килиш , сиёсий арбоблар. 
судьялар ва солик полицияси хизматчиларини ўз томонига пора бе­
риб огдириб олиш каби жиноий ишлар билан шугулланганликда 
айблашган. Лекин, ш унга карамасдан, медиамагнат бу каби айблов- 
ларни рад этган. Унинг фикрича. гуёки бу маш маш алар унинг ўта 
бойлигидан хасад қиладигаи сиёсий рақибларининг таъна ва хийла- 
найрангларидан бош ка хеч нарса эмас. Берлусконини ҳукуқий 
жиҳатдан юқори малкали шахсий адвокатлар таъминлаб туре а-да, 
аммо энг катта мададни сиёсий арбоблар билан бўлган алоқалардан 
олар эди.
Берлускони “Озодлик альянси” номли сайловолди блокини таш ­
кил этди. Блокка “Олга, Италия!” партиясидан таш кари. неофаш ис­
тик “ Миллий альянс” ваўн гларн и н гсиёсий гурухи хисобланган “ Ш и­
молий лига” хам кирган эди. Янги коалиция 1994 йил мартида бўлиб
270


ўтган сайловларда 38% овоз билан ғалаба козонди. Бу сайловларда 
бош ка ну фу зли гурух ва партияларнинг обруси анча туш иб кетди. 
М асалан. ХДП учун сайловчиларнинг 11% и. социалистлар учун эса 
бор-йуги 2.2% и овоз берди. “Озодлик альянси”нинг галабаси туфай­
ли ўнглар депутатлар палатасида абсолю т кўпчиликка (301 мандат) 
эга булди. С айловларда “Олга. И талия!” партияси 21% овозга эга 
бўлиб. етакчиликни ўз кўлига олди, Берлускони эса 1994 йилнинг 
май ойида Бош Вазир этиб тайинланди.
Бош Вазир Берлусконига иктисодий муаммоларни бартараф 
этиш дан таш кари. “О зодлик альянси”нинг бир-бири билан мухо- 
лиф булиб колган икки вакилини муросага келтириш муаммоси 
хам пайдо бўлди. “Ш имолий лига” ўнг марказчи коалициялардан 
чикиб. П арламентдаги кўпчиликка бархам берган и да, Берлуско- 
нининг хокимият тепасига келганига бор-йўги 7 ой булган эди. Бу 
сиёсий вокеалар 1994 йил декабрида П ремьер-министрни истеъфо­
га чикиш га мажбур килди. Италиядаги ж амоатчилик орасида Бер- 
лусконининг телевизион салтанатини битта каналгача чеклаш ва 
реклама монополиясига бархам бериш хакидаги фикрлар тўлқини 
юзага чикди. Берлускони бу гавголардан омон колган бўлса-да. яна 
дархол янги коррупция маш маш асига аралаш иб колди. Бу можаро 
кичик укаси ва унга карашли бўлган “Ф ининвест” компаниясининг 
директорларига дахлдор бўлиб, Берлускони бу компания оркали 
телереклам аии монополия килар ва Италиядаги кўпгипа телеканал- 
лариинг фаолиятини назорат килиш имкониятига эга бўлган эди. 
Берлускони порахўрлик ва солик найрангларида хамда неофаш и­
стик “ М иллий альянс"’ ва “ Ш имолий лига"' сепаратизмини кўллаб- 
кувватлаш каби жиноий ишларда айбланиб, суд олдида жавоб бе­
риш га мажбур бўлди. Унга Кракси давридаги сайлов компаниясини 
ноконуний молиялаш даги “хизматини” ҳам эслатиб қўйиш ди. Суд 
уни уч маротаба айбдор деб ҳукм чиқарган бўлса-да, юкори мала- 
кали адвокатларнинг саъй-харакати билан камок жазосини ўташ дан 
кутулиб колаверди.
М едиамагнат истеъфога чикканидан сўнг. П резидент О. Л. Скаль- 
фаро 1995 йил январида Берлускони ҳукуматида Молия вазири ла- 
возимида фаолият кўрсатган технократ Л амберто Д инига партиясиз 
хукум ат тузиш вазифасини топширди. Ламберто Дини ўз даврида 
ХВФ да фаолият кўрсатганлиги учун халкаро молиявий доиралар- 
да ганикли шахе эди. Дини ҳукум атининг асосий максади мамла­
катда молиявий тизим ни соғломлаш тириш бўлди. А ммо октябр
271


ойида янги йилдаги бюджет масаласи ишлаб чиқилаётган вактда, 
“Олга, Италия!” ва “ Ш имолий лига” реванш олиш ни максад килиб, 
П арламентда хукуматга иш ончсизлик билдириш (вотум) масала­
сини кун дал ан г қилиб қўйди. Сўл партияларнинг кўмаги Дини 
хукуматини вақтинчалик сакдаб қолса-да, 1996 йил я ива рига келиб 
бу хукумат истеъфога чикиш га мажбур бўлди.
1996 йил апрелида бўлиб ўтган сайловларда С ўл  демократик пар­
тияга мансуб бўлган э кс- ком му н истл а р кўпчиликни таш кил этган 
“Зайтун дарахти” номли сўл марказчи блоки Берлускони етакчи- 
лик қилган ўнг марказчи коалициядан кичик фарк билан устунлик 
килди. Бу блокнинг таш килотчиси ва етакчиси иктисодиёт профес- 
сори Романо эди. Романо Проди ўзининг сиёсий фаолиятини христи­
ан демократлар сафида бош лаган бўлиб, у иафақат И талияда, балки 
Европадаги ишбилармонлар доирасида хам эътиборли арбоб эди. Бу 
хукумат нисбатан барқарорроқ (бардош лирок. чидамлирок) бўлиб, 
2,5 йил фаолият кўрсатди. Аммо 1998 йил кузида бю дж ет масаласи 
бўйича П арламентда бўлиб ўтган қизгин баҳслардан сўнг, Р. Проди 
истеъфога чикди. П резидентнинг топш ириғи билан тузилган янги 
коалицион ўнг марказчи хукуматни 49 ёш ли экс-коммунист (СДП 
аъзоси) М ассимо Д* Алема бошқарди. У Италия тарихида собик 
ИКП нинг хокимият тепасига чиққан биринчи вакили эди. М ассимо 
Д ’ Алема ҳокимиятни 18 ой давомида бошкарди.
Ҳукмрон сўл коалиция (Р. Проди ва М. Д ’ А лема) ўзининг беш 
йиллик фаолияти давомида (1996-2001 йиллар) мамлакат хазина- 
сини давлат секторига карашли корхоналарни миллийлаш тириш
хисобига 60 млрд доллар билан тўлдириш га муваффак бўлди. 1 млн 
ишчи жойларининг таш кил этилиш и билаи, иш сизлар сони анча 
қичқартирилди. Қуролли кучларда ўтказилган ислохот туфайли 
харбий мажбуриятни бекор килиш ди ва ш артнома асосида хизмат 
килиш жорий этилди. Италия Европадаги иктисодий хамкорлик 
тизимидаги я го на валюта - евро зонасига қўш илган давлатлар 
каторидан ўрин олди. Шу билан бир каторда, сўлларнинг ижтимоий 
соҳадаги кўпгина ваъдалари қогозда қолиб кетди. Йирик ш ахарларда 
жиноятчилик микдори анча ўсди, фуқароларда шахсий хавфсизлик, 
Албания ва собик Ю гославиядан мухож ирларнинг оқиб келишидан 
қўрқув хисси сақланиб колди. М амлакат ичидаги ижтимоий фикр 
кескин ўзгарди, “Тоза қўллар” операциясининг таъсири сусайди. 
Кўпгина тадбиркорлар, жумладан, Берлускони билан боглик суд 
жараёнлари тўхтатилди, Д. Андреотти судда оқланди ва Б. Кракси,
272


эса муҳож ирликда вафот этди. Ю қоридаги омилларнинг барчаси 
2000 йил баҳоридаги сиёсий воқеаларга ўз таъсирини ўтказмасдан 
қолма/^и.
2000 йилнинг апрел ойида 20 та вилоятнинг 15 тасида маҳаллий 
ўз-ўзини бош қариш органларида маъмурий сайловлар бўлиб ўтди. 
Д. А лем анинг “ярим коммунистик реж им и"дан норози бўлган ўнг 
оппозиция ўзининг сиёсий рақибларига нисбатан қақшатқич кураш 
бош лади. Ў нг марказчи “Озодлик қутби”нииг (“Озодлик қутби”га 
биринчи галда “Олга, И талия!”, “ М иллий альянс" ва бир қатор 
бош ка партия ва харакатлар киради) етакчиси Берлускони яна бир 
бор “Ш имолий лига"нинг федералчилари билан бирлаш ди ва қизғин 
сайловолди таш виқотини бош лаб юборди. Черков диндорларни ўнг 
кучларнииг номзодларини склаб овоз бериш га чақирди. Н атижа­
да ўнглар шимолдаги саноати ривожланган барча худудлар билан 
қўш иб хисоблаганда, 8 та вилоятда галаба козонди.
Яқиндагина: “Сўллар хоким ият тепасига узоқ вақтга кел­
д и ”, - деб Баёнот берган М ассимо Д ' Алема бундай вазиятда ўз 
мағлубиятини тан олиш га мажбур бўлди ва 11резидентга истеъфога 
чиқиш ҳақидаги хужжатни топш ирди. П резидент К. А .Ч ам пи (1999 
йилда сайланган) технократларнинг ўтиш хукуматини белгилади 
ва газна, бюджет ва иктисодий рсж алаш тириш масалалари бўйича 
социалист вазир Ж улиано Аматога хукуматни бош қариш ни таклиф 
килди. Ж урналистлар таниқли иқтисодчи ва сиёсий арбоб Ж. Амато- 
ни ўзига хос сезгирлиги учун “ўткир ж аноб” деб номлашган. Яқин 
ўтмиш да у И С П нинг рақбарларидан ва Б. К раксининг издошлари- 
дан бири эди. Янги Бош Вазир учун мерос бўлиб колган муаммолар- 
дан бири сайлов тизим идаги мутоносиб принципни бартараф килиш 
оркали сайлов тўғрисидаги қонуннинг мохиятини ўзгартириш эди. 
М аблагларни айлантириш жиноятига оид конунчиликни такомил- 
лаш тириш хам кун тартибидаги долзарб муаммо эди. Чунки И талия­
да бу турдаги ж иноят мисли кўрилмаган дараж ада кўпайиб кетди. 
Тўғри, маблагларни айлантириш ж иноят сифатида тан олиниб, 
ж иноят кодексига кўра, 4 йилдан 12 йилгача озодликдан махрум 
этиш ва 2 млн лирадан дан 30 млн лирагача ж арим а тўлаш белги- 
лаб қўйилган бўлса-да, бу иллатга карш и кураш иш самарадорлиги 
юкори эмас эди.
Ш у билан бир каторда. Италияни 2001 йилда бўлиб ўтадиган 
навбатдаги сайловлар кутм окда эди. 2000 йилда ўн г кучлар томон- 
да рўй берган туб бурилиш янада кўзга таш лана борди. 2000 йил
273


ба.хорида маҳаллий ўзини-ўзи бош қариш органларига бўлиб ўтган 
сайловлардаги муваффакиятдан рухланиб кетгаи Берлускони ‘"Озод- 
ликлар уйи” номли янги альянсни таш кил қилади. “Озодликлар уйи" 
2001 йил баҳоридан сайловолди компаниясига кириш иб кетди. Я нги 
альянсга марказий куч бўлиш га интилаётган “Олға, И талия!" парти­
яси ҳам да ўнгларга тегиш ли бўлган “М иллий альянс" ва “Ш имолий 
лига’ лар кўш илди. С айловолди компаниясида Берлускони импе- 
риясининг бутун кудрати ишга солинди. Таш виқот-таргибот иш ла­
рида энг янги сиёсий технологиялар, сўл кучларнииг заиф жойла- 
рини очиб таш лаш . италияликлар руҳиятида хук>матнинг бошкарув 
инстизутлари ва қонунларидан ҳафсалаларини пир килиш каби во- 
ситалардан хам фойдаланилди. Бундай ш ароитда Ф. Рутеллининг 
“Зайтун дарахти" номли сўл марказчи коалицияси ўзини сайловолди 
компаниясида тўла намоён кила олмади. Натиж ада 2001 йил 13 май- 
д а сайловчиларнинг катта кисми Берлускони етакчилигидаги “Озод­
ликлар уйи"ни ёқлаб овоз бериш ди. Анча вактдан бери конунни 
хурмат килмай қўйган италияликлар, кўра била туриб, конун таъкиб 
остига олган Берлусконини кўллаб-кувватлаб овоз беришди. Улар ўз 
хаётини шу дараж ада яхши кила олган киши мамлакатга хам ёрдам 
бера олиш га кодир, деган фикрга асосланиб, бундай йўлни тан лаш ­
ди.
Сайлов натиж аларига кўра “Озодликлар уй и" коалицияси мам­
лакат П арламентидаги кўпчилик ўринларни эгаллаш га муваффак 
бўлди, жумладан. Депутатлар палатасидаги 630 ўриндан 367 таси- 
га, Сенатдаги 315 ўриндан 177 тасига эга бўлди. “Зайтун дарахти" 
номли сўл марказчи блок 248 та, коммунистлар 11 та ва колганлар 
эса 4 та депутат мандатига эга бўлдилар. “Олга, И талия!" партияси 
мамлакат П арламентидаги энг катта фракцияга айланди. Олдинги 
сайловларга Караганда, у ўз электоратини 21% дан 30% гача ош и­
ришга муваффак бўлган ягона партия бўлди. П арлам ентнинг хар 
иккала палатасида ҳам кўпчиликка эга бўлган Берлускони назарий 
жихатдан хукуматни конун билан белгилаб қўйилган 5 йил муддат 
давомида тўла бош кариш имкониятига эга бўлди. Бош В азир лаво- 
зим и ва бир вақтлар олинган Е вропарлам ен т д еп утати ни н г статути 
Берлусконига катта им м ун и тет хукукини берди. Я ъни уни наф акат 
италиялик судьялар ва балки бош ка давлатларнинг конунни химоя 
килувчи таш килотлари хам ж иноий ж авобгарли кка тортиш имко- 
ниятидан махрум бўлдилар. Янги Бош Вазир олдида ундан олдин 
ф аолият кўрсатган ўтмиш дош лари уддалай олмаган муаммоларни
274


ҳал қилиш вазифаси турарди. Бундай муаммоларга консту тицион ти ­
зимни такомиллаш гириш, хукуматнинг асосий иллатлари сифатида 
сакланиб колаётган бю рократизм ва коррупциями й ўқ килиш. гоқори 
дараж адаги иш сизлик (9% ), мактаб ислохоти, солик тизим ини тар- 
тибга солиш каби ўнлаб масалалар ту рарди. С. Берлускони муаммо­
ларни бартараф қилиш бўйича ўз дастурини “контракт" деб иомлан- 
ган сайловолди хуж ж атида эълон килди. Унга кура, Берлускони иш- 
сизларни 1,5 млн кишига кискартириш , нафакалар бўйича ислохот 
ўтказиш , кичик бизнесга ёрдам бериш , соликларни кискартириш , 
меросга солинадиган соликларни бекор килиш, криминал ва бюро- 
кратияга карши кураш иш га ваъда берди. Таш ки сиёсатда эса чукур 
ўзгариш ни амалга ош ириш кўзда тутилмаган эди. Италия Ирокка 
қарш и коалация қўш инларида иш тирок этди, А фғоиистонга ПАТО- 
нинг қўш инлари таркибида ўз харбий қисмларини юборди.
Ш ундай килиб, Италия XXI аерга блоклараро стратегия анъа- 
наларини сакдаб колган холда кириб келди. М ам лакат юқори 
катламида барча сиёсий партияларга тегиш ли ўзгариш лар юз бер­
ди: баъзи бирлари ўз фаолиятларини тўхтатиш са, баъзилари эса 
бўлиниб кетди ёки янгиланди. Ў нг партиялар блоютараро сиёсий 
ўйинларнинг коидалариии кабул килиб. мамлакатни бош кариш дас- 
тагини уш лаб туриш га харакат килди. Христиан демократия эса “Ка­
толик д уиё"нинг монопол (ягона) сиёсий вакилилигини қўлдан бера 
бош лади.
5- §. XXI аср б о ш л ар и д а И т а л и я
Апеннин ярим оролида ж ойлаш ган И талияда икки кун мобайни­
да бўлиб ўтган П арламент сайловлари жахон матбуотинииг диққат 
марказида турди. Чунки Италия - жахон сиёсатига, Европадаги 
воқеаларнинг бориш ига таъсир этувчи, ўз овози ва ўрнига эга дав­
латлардан бири. Айни сиёсий тадбирда фукаролар собик рахбари 
Романо Проди ва амалдаги Бош Вазир С ильвио Берлускони бло- 
клари учун овоз бердилар. 2006 йил апрел ойида И талияда бўлиб 
ўтган П арламент сайловларида Романо Продининг “ И тти ф о к ’ бло­
ки амалдаги Бош Вазир С ильвио Берлусконининг “Олга, Италия!" 
блоки устидан галаба козонди. Проди бош чилигидаги сўл марказчи 
“ Иттифок'" блоки П арламентнинг қуйи палатасига ўтказилган сай- 
ловда Берлускони бош чилигидаги “Олга, И талия!” блокини атиги
275


0,1 фоиз ф арк билан ортда колдирди. П арлам ентнинг юкори палата- 
си сайловларида эса Проди блоки кичик ф арк билан галаба козонди.
Дарвоке, кейинги 10 йил мобайнида “Олга. И талия!” блоки хатто 
Берлускони сайлов компаниясида шахсан иш тирок этмаса-да, осон- 
лик билан зафар қучиш га муваффақ бўлаётган эди. У ш анда сўл мар- 
казчи коалиция заифлигидан унинт раҳбарлари хам тез-тез ўзгариб 
турарди. Ўнг канот кучлар муваффакиятига иж тимоий срдамга 
мухтож фукароларга тўкин хаёт ваъда қилиш нинг ўзи кифиоя эди. 
Бу, ўз навбатида. кенг исзъсмол моллари нархининг кўтарилиш ига 
олиб келди. “Олта, И талия!” блоки сўнгги сайловда ёш ларни иш 
билан таъм инлаш га хам ваъда берди. Ҳукумат, албатга, иш сизлик 
дараж асини сезиларли дараж ада камайтириш га эриш ди. А мм о бун-' 
га вақтинчалик иш га ёллаш йўлидаги конун орқали эриш илди. На- 
тиж ада ёш лар 3 -4 ойлик иш билан таъм инланган бўлсалар-да. дои- 
мий иш ўрнига эга киш илар сони камайиб кетди. Бундан таш кари, 
хукумат хар йили солиқларни енгиллаш тириш сиёсатини ўтказди. 
Ш убхасиз, мазкур чоралар омма орасида кўллаб-кувватланди. Ле- 
кин Ялпи ички махсулотнииг ўсиш ига фойдаси бўлмади. А ксига 
олиб, бю джет такчиллиги Я лпи ички махсулотнииг 4,2 фоизигача 
ўсди. Бу эса молиявий баркарорлик хакидаги Европа П актини бузиш 
саналарди. М азкур ҳужжатга кўра, бюджет тачиллиги Ялпи ички 
махсулотнииг 3 фоизидан ош маслиги керак эди.
2001 йилдан бери ўнг марказчилар Италияда бирор-бир сайлов 
компаниясида ю толмадилар. Улар мунтазам равиш да минтақавий 
ва муниципиал сайловларда хатто университет ректорларининг тан- 
ловида мағлубият алам ини тортиш га мажбур бўлдилар. Окибатда, 
2005 йилга келиб Европа жанубидаги 60 миллионли бу мамлакат ўнг 
хукумат бош карадиган сўл мамлакатга айланиб улгурди. Сильвио 
Берлускони учунсўнгги ва сезиларли м ағлубиятўнгларнинг2005 йил 
апрелида минтакавий сайловлардаги муваффакиятсизлиги бўлди. 
Сўллар йигирмата вилоятнинг ўн олтитасида зафар қучдилар. Охир- 
окибатда С ильвио Берлускони футболга хос атамани кўллаб: “Узим 
майдоига туш иш имга ва ортимдан командани эргаш тириш им га 
тўгри келяпти”, - дея таъкидпагаи эди. Дархақиқат, у “ майдонга ту- 
ш иш га”, деярли хар куни кўп сонли мухлисларига эга телеканаллар 
орқали чикиш га, соликдарни пасайтириш дан тортиб, оилавий му- 
носабатларга кадар масалаларда фикр юритиш га мажбур бўлди. На- 
тиж ада шахсий рейтинги, қолаверса, партиясининг обрў-эътибори 
ж адаллик билан ўсди. “Олға, И талия!” блокининг рейтинги Берлус­
276


кони ш асиятига кўп жиҳатдан боғлиқ бўлганлиги боис. Бош Вазир 
хукуматни сақлаб қолиш илинж ида сайлов ислоҳотини ўтказиш га 
мажбур бўлди. Сайлов мож аритар тизим (партиялардаи кўрсатилган 
номзодлар учун овоз бериш ) кўриниш ига алмаш тирилди. Бу ҳол 
ўнг марказчиларнинг имкониятларини янада ош ирди. Ч унки сўллар 
мамлакатда кўплаб кўзга кўринган минтақавий сиёсатчиларга эга 
бўлсалар-да, ёрқин миллий стакчилари йўқ эди, аксинча, ўнгларда 
кўзга кўринган минтақавий сиёсатчилар етиш маса-да, бироқ С иль­
вио Берлускони каби миллий лидерлар мавжуд эди.
Амалдаги Бош В азирнинг дадил одимларига унинг блоки ора­
сида ги 
келиш мовчиликлар, 
Америка 
бош чилигидаги 
Ироққа 
қарши коалицияга кириш, бу ерда кўрилган талофатлар, Италия 
фукароларининг гаровга олиниш қодисалари, қолаверса, ўзига 
қараш ли хусусий ҳам да давлат телевидение с и хал ал берди. Яъни 
1996 йил кабул қилинган конунга кўра. номзодлар оммавий ахборот 
воситаларидан теппа-тенг фойдаланиш ҳуқуқига эгадир. Бун и яхши 
туш унган Берлускони қонунни П арламеитда бекор қилиш га уриниб 
кўрди. Сўллар мазкур урин ишга бирор-бир кар шил и к кўрсата ол- 
масликлари аник эди. Бироқ коалициядаги иттифоқчиси Ж анфрап- 
ко Ф инининг ‘‘Миллий ал ьян с" партияси қонунни бекор қилиш га 
қарш и овоз берди.
С айловолди тадбирлар хам жуда кескин ва муросасиз рухда ўтди. 
А йниқса, хар икки блок вакилларининг бир-бирлариии турли воси- 
талар билан айблаш га зўр бериш лари шундан далолатдир. Биргииа 
Берлускони сўл марказчи коалиция турли мақсадларни кўзлаган пар- 
тиялардан иборат бўлганлиги учун ҳоким иятга келар-келмас парча- 
ланиб кетиш ини, муваққат номзод Романо Проди ички сиёсий амби- 
циялар туфайли хукуматни бош кариш ни эплай олмаслигини такрор- 
лаш дан чарчамади. Ж аноб Берлусконининг уш бу Баённотлари сўл 
марказчи мухолифатни ж ипслаш иш га ва беш йил мобайнида Романо 
Проди ни қўл л аб- ку в ватл а ш и ҳақида гапириш га мажбур этди. Мухо- 
лиф коалиция Проди атроф и даую ш гани , мамлакатдаги барча сиёсий 
кучлар: касаба ую ш маларидан тортиб, саноат иттифоқигача уларни 
қўл л аб- ку в ватл аётга н и га иш онч хосил кил гаи Бош Вазир популистик 
(кўчмас мул к солигини, ахлатолиб кетилгани учун хактўлаш н и бекор 
қилиш ) ваъдалар бериш хам да тўғридан-тўгри шахсни ҳақоратлаш 
йўлини тутди. Н атиж ада бутун мамлакат, ҳатто иттифоқчилари ва 
душ манлари у ни тарбиясизликда, ёлогончиликда айблаш га мажбур 
бўлдилар. Бу хатти-ҳаракатларнинг барчаси эндиликда собик Бош
277


Вазирга айланаётган Берлускони зарарига ишлади. И талияда янги 
сиёсий кучларнинг хокимият тепасига келиш и мамлакатнинг АҚШ , 
Россия ва Хитой каби кудратли давлатлар билан муносабатларига 
унчалик катта таъсир кўрсатмаслигини кузатувчилар я кд ил лик би­
лам таъкидладилар. Ш уни эътироф этиш ксракки.Сильвио Берлуско­
ни Гарб давлатлари каторида Россия П резиденти В ладимир Путин 
билан дўстона муносабатларии саклаб кололган Европа сиёсатчила- 
ридан бири эди. Айнан у Римда ўтган Россия - Европа Иттифоқи 
С аммитида расмий М осквани Чеченистон ва “ Ю КОС иш и” масала- 
ларида қўллаб-қувватлаганди. Қолаверса, 2005 йил апрель ойидаги 
хукумат инкирозига карамай, айрим ам ерикапараст сиёсатчилардан 
фаркли ўларок, баҳонани бир четга йигиш тириб кўйиб, М осквадаги 
Иккинчи жаҳон уруш ида козонилгани галабанииг 60 йиллиги таи- 
таналарида иш тирок этди. 2008 йил 13-14 апрелда И талияда нав- 
батдан таш кари П арламент сайловлари бўлди. С айловларда “Олга, 
Италия!" блоки бош лити, 71 ёш ли С.Берлускони галаба килиб 
3- марта П ремьер-министрлик лавозимини эгаллади. Оппозиция 
кучлари С. Берлусконини ахлоқсизликда (балогатга етмагаи Маро- 
кашлик киз билан алока килганликда) айблаб, хукуматдан кетиш и­
ни талаб килмокда. Бу С. Берлусконининг обруси туш иб кетиш ига 
олиб келди. Кейинги 60 йил давомида И талияда 62 марта хукумат 
ўзгариш лари бўлди.
Ҳ ози р И тали я - Е вроп а И тти ф оқи (Е И ) ва Н А Т О н и н г фаол 
аъзоси. Д унёда ривож ланган етти д авлатн ин г бири. ЕИга аъзо дав- 
латларнинг ягона иктисодий валю тасини таш ки л этиш гоясини хам 
айнан уш бу мамлакат хукумати илгари сурган. Ш у билан бирга, 
И талия сиёсат бобида хам ж аҳондаги энг нуфузли давлатлардан 
саналади. Бир мисол, 1997 йил бош ида А лбанияда юз берган мо- 
жароларни тинч йўл билан хал этиш да Италия “наж от қалъаси” ва- 
зифасиии бажарган эди. Италия 2011 йил 19 мартдан НАТО блоки 
давлатларининг Л ивияда М. Каддафи реж имини агдариб таш лаш
учун бош лаган харбий харкатларида фаол қатнашди. А гар мамла­
кат тарихига назар таш ласак. И талия Иккинчи жаҳон уруш идан 
сўнггина ривож ланиш , эркин тараккиёт сари қадам таш лаганлигига 
гувох бўламиз. А на шу киска давр ичида “Ф иат”. “А льфа-Ромео” ва 
“Ф ерарри” автомобиллари дунё юзини кўрди.Ҳакли савол тугилиш
мумкин: бу каби иктисодий мўъж изаларга эриш иш нинг сири нима- 
да? К ўпчилик кузатувчилар айни шу хусусда фикр билдирар экан, бу 
халкнинг хукуматга ва хукуматнинг халкка бўлган ўзига хос иш он-
278


чи туфайлидир, дея изохдашади. Бу ran да ж он бор. Чунки оддий 
италиялик сиёсат сиёсатдонлар учун, хукум ат эса ҳар кап дай шаро- 
итда ҳам халқ манфаатини кўзлаб иш тутиш и керак, деган қатъий 
фикрда. Уз навбатида, хукумат тепаеига келган раҳбар бу иш ончни 
мустахкамлаш га интилади.
Италия - сайёхаларии ўзига жалб киладиган мамлакат. Ҳар йили 
50 млн дан ортиқ сайёхлар И талияга бориш ади. Д авлатнинг аеосий 
д аром адаларининг бир қисми сайсхликдан келади.
Ўзбекистон-Италия муносабатлари хусусида тухталадиган бўлсак, 
икки халқ алоқаларига илк пойдевор “Буюк ипак йўли” воситаси- 
да Амир Темур даврида куйилгаи. Аммо чин маънодаги ҳамкорлик 
мустақилликка эришгандан сўнггина бошланди. Италия Узбекистонни 
1992 йилиинг 10 январида тан олди ва шу йилнинг 24 мартидан дипло- 
матик муносабатлар ўрнатди. Таъбир жоиз бўлса, айтиш мумкинки, 
мамлакатимизнинг Европа сари интеграциялашуви жараёнида Итали- 
янинг ўзига хос ўрни бор. 1996 йил ёзида Ўзбекистон Республикаси 
Президенти Ислом Каримовнинг Флоренцияга ташрифи Ў збекистои- 
Италия муносабатларида янги даврни бошлаб берган эди. М азкур са- 
фар чоғида Ў збекистон билан Европа Иттифоқи ўртасида шериклик 
ва ҳамкорлик тўгрисида Битим имзоланди. Ў ш анди бу Европада 
чинакам воқса сифатида баҳоланди. Бунинг исботини қитъадаги 
йирик ахборот маҳкамаларинииг 57 та ахборотидан Ў збекистон 
ҳақидаги маълумотлар ўрин олганлигидан хам билиш мумкин. 
Ж умладаи. "Рейтер”, "Ф ранс-пресс”, “Европа” ва бош қа машҳур 
ахборот агентликлари томонидан ушбу Битим хусусида шархдар 
берилди. Ш у маънода. Ў збекистоннинг халқаро майдон сари таш - 
лаган дадил қадамларидан бири айнан Италиядан бош ланган де- 
сак. муболага бўлмайди. Ҳ аммага яхш и маълум бўлган пластмасса 
буюмлари (Ў збек пластитал корхонаси маҳсулотлари) диққатга са- 
зовордир. Тўгри, мамлакатлар ўртасидаги масофа яқин эмас. Бири 
Европада, иккинчиси Осиё қитъасида жойлашган. Бирок хар икки 
мамлакатнинг бир-бирига қизиқиши узок йиллардан буён давом 
этиб келмокда. Илгари бу масофани карвонлар яқинлаш тирган 
бўлса, эндиликда бу йўлни улкан ҳаво лайнерлари бир неча соат да­
вомида бирлаш тирмокда. Қолаверса, ўзбек ва италян халқларининг 
кўиглидаги яқинлик олдида масофа ўз қадрини йўқотади.
Бугун Ў збекистон ва Италия муносабатларини янада ривожлан- 
тириш га бўлган хайрихохлик хар икки томонда ҳам кучли. Чунки 
Ў збекистон саноати замонавий асбоб-ускуналарга, янги техноло-
279


гияларга эҳтиёж сезмокда. Қолаверса, Европа мамлакатлари, хусу- 
сан, И талиянинг бозор иқтисодиётини ш акллаптириш таж рибаси 
Узбекистонга кўл келади. Уз навбатида, У збекистоннинг Марказий 
О сиёдаги муҳим мавқеи, салоҳияти, бой хомашё рссурслари италия­
лик иш билармонларни уз ига ж алб этмоада. Ў збекистон ва Италия 
ўртасидаги алоқалар ана шу ўзаро интилиш ларнинг самарасидир. 
Ўзаро ал окал ар доирасида икки томонлама соликдан озод килиш 
тўғрисидаги Битим алоҳида аҳамият касб этади. 2000 йил ноябри- 
да Ўзбекистон Республикаси П резиденти И. А. Каримов расмий 
таш риф билан И талияда бўлди ва бир қатор битимлар имзоланди. 
А локаларни янада ривож лантириш га келиш иб олинди. Ў збекистон 
билан Италия ўртасида, айникса, тўкимачилик саноати, қиш лок 
хўж алиги, курил иш, сайёхлик, малакали мутахассислар тайёрлаш
соҳаларида ҳамкорлик қилинмокда.
280


VI Б О Б . 1945-2010 ЙИЛЛАРДА АҚШ
1- §. И к к и н ч и ж аҳон ур уш и д ан кейи н ги
й и л л а р д а А Қ Ш

Download 16,26 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   57   58   59   60   61   62   63   64   ...   105




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish