Ў збе к и с то н рес п у бл и к аси олий ва ўрта м ахсус та ъ ли м вазирлиги



Download 16,26 Mb.
Pdf ko'rish
bet57/105
Sana24.02.2022
Hajmi16,26 Mb.
#221521
1   ...   53   54   55   56   57   58   59   60   ...   105
Bog'liq
Eng yangi tarix (1945-2010 yillar) Kichkilov H.

“С оциал-либераллар да в р и ”
Вилли Брандт Гарбий Германия ва Европа социал-демократияси 
етакчиси, ўтмиш да нацистлар хукмронлиги даврида мухожирликда 
яш аган журналист, урушдан кейин Гарбий Берлин бургомистри 
ва сиёсатда олмонлар учун “ёкимли ш амол” олиб келган шахе си- 
фатида танилган эди. Брандт ж ам иятнинг муаммолари тугрисида 
очикчасига гапира бош лаган, сиёсатга ошкоралик ва ойдинлик
212


руҳини олиб кирган ГФ Рнинг биринчи давлат раҳбарларидан эди. 
Ў зидан олдинги раҳбарларга хос консерватизм унга бегона эди ва 
ижтимоий ислоҳотларни ж амият тараққиёти динамикасини таъмин- 
лаш нинг эн г самарали у сули деб ҳисобларди.
Брандт 18 ёш дан ош ган фукароларга сайлов ҳуқуқини бсрувчи 
сайлов ислохоти утказди, олий таълим тизимини ислох килиш ни 
бошлади. 1971 йилда стипендия билан таъминлаш ва бепул таълим 
олиш, илмий дараж аларни химоя килиш га кўмаклаш иш тугрисида 
федерал конунлар кабул килинди. 1972 йилда кабул килинган “Д ав­
лат хизматида антиконституцион кучларга муносабат тугри си да'ти
Низом га мувофиқ, экстремистик (ўнг ёки суд) кайфиятда булган 
шахсларга таълим муассасаларида ишлаш хамда бош ка ижтимоий 
л а вози мл а рда ишлаш таъкиклаиди. Брандт маъмурияти иж тимо­
ий химоя дастурларини анча кенгайтирди. 1970 йилда болаларга 
ижтимоий тўловлар, кам таъм инланган оилаларга уй-жойлар учун 
дотациялар хаж мини ош ириш тугрисидаги конунлар, 1971 йилда 
талабалар ва ўқитувчиларни мажбурий су гурта килиш амалиётини 
кенгайтирувчи “ Ижтимоий су гурта тизими тўғрисида”ги Қонун, 
1972 йилда “ Нафақаии ислох килиш тўгрисида”ги Қонуштар кабул 
қилиндики. булар мамлакатда ҳаётида ижобий роль ўйнади.
К апиталистик дунёдаги инфиляция туфайли ГФРда катор 
қийинчиликлар юз берди. С аноатнинг ўсиш суръати секинлаш ди 
(масалан, 1969 йилда 13% га, 1970 йилда 5,7% га, 1971 йилда 1,6% 
га ўсди). Л екин саноат ишлаб чикариши жиҳатидан дунёда АҚШ дан 
кейинги иккинчи ўринда, Гарбий Европада биринчи ўринда 
қолаверди. ГФ Рнинг дунёда саноат маҳсулотлари ҳиссаси 9,7% ни 
таш кил этди. Таш ки савдо ҳаж ми ж иҳатидан дунёда АҚШ дан кейин 
иккинчи ўринда турди. “И слоҳотчи Канцлер" фикрича, Германия­
нинг хориж мамлакатлари билан муносабатларини тубдан янгилаш 
найти келган эди. Брандт “ Европа халкларининг олмонлар олди- 
да тарихий қўрқуви” га барҳам берувчи инсонпарварлик маданий 
алоқаларни фаоллаш тириш га катта эътибор берди. Гарбий Герма­
ния дипломат ияси, жумладаи, Европа Ҳамжамияти таркибини я на­
ла кенгайтириш , энг асосийси, Европа ш арқида “кўприклар барпо 
этиш*’даи иборат бўлиб қолди.
Брандт хукумати СССР. Польша ва Чехословакия билан кенг 
музокаралар олиб борди. Бу музокаралар “Ш аркий Ш артномалар" 
(1970 йил 12 августдаги М осква Ш артномаси. 1970 йил 7 декабрдаги 
Варш ава Ш артномаси, 1973 йил 11 декабрдаги П рага Ш артномаси)
213


нинг имзоланиш и билан якунланди. Бу Ш артномалар иш гирокчи- 
лари уруш дан кейинги чегараларнинг бузилмаслигини (жумладаи. 
О дер-Н ейсе дарёлари бўйлаб чегараларнинг ҳам) эътироф этар. 
худудий даъволардан ва халкаро муносабатларда куч иш латиш дан 
воз кеч и ши и кўзда тутар эди.
1971 йил ноябрда Гарбий Берлин макоми бўйича, А ҚШ , Ф ран­
ция. Буюк Британия ва СССР ўртасида тўрт томонлама Б и там им- 
золанди. 1972 йилда кучга кирган ва Гарбий Берлин масаласида куч 
ишлатишдан воз кечишни, уруш дан кейин тузилган Ш артномалар 
асосида Гарбий Берлин мақомини белгилаш да катта ахамиятга эга 
булди. Бигимда Гарбий Берлин ГФР худудининг бир кисми эмас 
деб хисобланди. Бундан таш кари. Бигимда транзит харакатланиш. 
транспорт, телефон ва телеграф алокалари масалалари хам кўриб 
чикилди. М азкур масалалар бўйича ГДР. Гарбий Берлин ва ГФ Рнинг 
тегиш ли муассасалари ўртасида уч томонлама муносабатлар меха­
низми белгиланди. Гарбий Берлин шахри хавфсизлиги ва мавкеига 
боглик булмагаи масалалар бўйича ГФ Р Гарбий Берлин фукаролари 
манфаатларини химоя қилувчи ваколат хукукига эга булди. Аммо 
ГФР Гарбий Берлин хавфсизлиги ва мавкеи билан боглик масалалар- 
га аралаш майдиган булди. бундай холларда Гарбий Берлин номидаи 
халкаро миқёсда АҚШ . Буюк Британия ва Ф ранция иш кўрадиган 
бўлди.
Гарбий Берлин мавкеи бўйича м уросали келиш увнииг имзолани­
ши ГДР ва ГФР ўртаеидаги муносабатлар асослари бўйича Ш арт- 
нома имзолашга туртки бўлди (1972 йил 21 декабр). ГДР Бонн 
хукумати томонидан суверен мустакил давлат деб тан олинди. Икка­
ла гомон яхши қўш ничилик муносабатларини ривож лантириш . су­
веренитет. чегаралар дахлсизлиги ва дискриминация (милий камси- 
тиш ) га йўл қўймаслик там ойилларига амал киладиган бўлди. Шарт- 
номада кўрсатилиш ича, бир олмон давлати иккинчиси номидаи 
халкаро сохада иш ю рита олмайди. 1973 йилда ГДР ва ГФР БМТга 
аъзоликка кабул килинди. Брандтнинг таш ки сиёсати мухолифат 
кучларнинг ғазабини кўзгатди Биринчи хужум 1972 йил 27 апрелда 
бўлиб ўтди, унда ХДС ва ХСС депутатлари Бундестагда Брандтга 
расмий иш ончеизлик воту ми билдириш ди ва К анцлер лавозимига 
христиан демократларнинг янги рахбари Райнер Барцсл номзодини 
таклиф этди. Аммо мухолифатчи кучлар галабаси учун икки овоз 
етмади. Бир кундан кейин бюджет лойихасини овозга кўйиш жараё- 
нида овозлар тенглиги (247:247) кузатилди. Бундай вазиятда Брандт
214


ўзининг Бундестаги и тарқатиб ю бориш ҳуқуқидан фойдаланди. 
Янги сайловлар 1972 йил 19 ноябрда рўй берди. Брандт коалиция- 
сииинг ишончли галабаси билан якунланди. ГСДПни сайловчилар- 
нинг 45,8% и қўллаб-қувватлади ва бу уларга 230 та мандат такдим 
этди. 8.4% овоз ва 41 мандатга эга булган Эркин демократик партия 
ўз мавқеини анча мустаҳкамлаб олди. Х ристиан демократик союз 
(Х Д С ) 35,2% овоз ва 177 мандатга. Х ристиан социал сою з (ХСС) эса 
3,7% овоз ва 48 мандатга эга булди.
С оциал-либераллар коалицияси нуфузи га таъсир кила ол ма­
га н мухолифат кучлар Канцлерга карши ш ов-ш увли айблов бош ­
лаб ю борди. Брандт тарж им аи холидаги турли дал ил л ар. унинг 
обрўсизланган давлат ва ж ам оат арбоблари билан булган утмиш даги 
алокалари мухокама килинди. Ху куматнинг иктисодий сиёсатда йул 
кўйган хатолари хам мухокама килинди. М уаммо ечими Канцлер 
В. Брандт референти М. Гийомнинг ГДР махсус хизматлари агенти 
эканлиги фош булгандан кейин уз ечимини топди. Тергов ж араёни- 
да В. Б ран д тн и н г Н орвеги яга кил га н расм ий саф ари вақтида Ги­
йом Б ран д тн и н г қи злар билан учраш уви пи таш ки л қилгаплиги 
м аълум булди. 1974 йил 5 майда Брандт истеъфо берди. Унинг 
жойини ГСДП вакили Гельмут Ш мидт эгаллади. ЭДПнинг рахбари 
хам ўзгарди. Ш еель 11резидентликка сайлангандан сўнг, ЭДГI партия 
рахбари Ганс Д итрих Геншер булди. Хукумат. з Геншер Вице-канц­
лер ва Ташки ишлар вазири лавозимларини эгаллади. С оциал-либе- 
рал коалициянинг сиёсий рахбарияти ян ада мўътадил ва прагматик 
характер'га эга булди. “Темир канцлер” ла каби ни олган Ш мидтнинг 
к а п и к ва жиддий. рахбарлик услуби ислохотчилик романтизми дав­
ри и и уз нихоясига етказди.
Ш мидт хукуматининг фаолияти нихоятда мураккаб иктисодий 
вазият да ври га тўгри келди. 1974 йилдан Гарбнинг етакчи мамла- 
катларида бош ланган иктисодий инкироз ГФРга хам таъсир қилмай 
колмади. 1974 йилда ГФРда ЯИМ 4% га. саноат иш лаб чиқариш 
дараж аси 7,5% га пасайди. Иш сизлар 1,2 миллион кишидан ошди. 
Аммо 1975 йилдан вазият барқарорлаш ди, 1977 йил га келиб ГФР 
иктисодиёти и и қи роздан олдинги да ража дан ўтиб кетди. Умуман, 
инкироз йилларида ГФ Р Гарбнинг бош ка етакчи мамлакатларига 
нисбатан кам рок зарар кўрди. Гарбий Германия иктисодиёти нинг 
самарадорлиги, ш унингдек. хукуматнинг муваффакиятли саъй- 
харакатлари бунга ом ил булди.
215


Ш мидтнинг инки роз га карши дастхрида саноатни тубдан струк- 
туравий янгилаш , меҳнат муносабатларини яхш илаш , молия тизи­
мини мустахкамлаш кўзда тутилган эди. Ху кумат давлат томонидан 
реж алаш тириш нинг кенг амалистидан ва ва тўғридан-тўгри ишлаб 
чикариш га маблаг куйиш дан воз кечди. Асосий эътибор эркин тад- 
биркорликни рагбатлантириш га карагилди (80- йилларнинг бош- 
ларига келиб соликка тортиш умумий дараж аси чоракка камайди). 
Кичик ва ўрта бизнесни кредит оркали қўллаб-кувватлаш га эътибор 
берилди. 70- йилларнинг ўрталарида ГФ Рда 1,9 м иллионга якин ки­
чик тадбиркорлар мавжуд бўлиб, хукумат сиёсати туфайли инкироз 
йилларида хам ўса борди. 1982 йилнинг бош ида иш бериш нинг янги 
тартиби жорий этилди, маоши фаркданувчи ва катгик аттестация 
коидаларига асосланган беш та малакавий категория (тоифа)лар таш ­
кил килинди. Хукумат иш еизларни иш билан таъминлаш тизимини 
яхш илаш га харакат килди. аммо иш сизлик нафакасини ош ириш дан 
воз кечди. Бу йилларда иш сизлик дараж аси ишга ярокли ахолининг 
4 -4 ,5 % ини (1 миллион киш и) таш кил этди. Бу кўрсаткич Гарбнинг 
бош ка етакчи мамлакатларига нисбатан анча паст эди.
1975 йилда “Бю джет тизим ини яхш илаш тўғрисида” Қ онун кабул 
килинди. Унга кўра. ижтимоий дастурларга бюджетдан аж ратилади- 
ган харажатлар кискартирилди. Нафака ва сугурта фондларини мо- 
лиялаш да жисмоний шахсларнинг улуши нихоятда кучайди. М амла­
катда молиявий тизим нинг баркарорлиги хукумат сиёсатининг энг 
устувор йўналиши бўлиб колди. 70- йилларнинг иккинчи ярмида 
олтин-валю та захираларини кўпайтириш га каратилган тадбирлар 
амалга ош ирилди. Натижада олтин захираси 40 миллиард маркани 
таш кил этди. АҚШ долларига нисбатан марка курси 1972-1979 йил­
ларда 85% га, француз франкига нисбатан 48% га, фунт стерлинг- 
га нисбатан 98% га ошди. Марка халкаро хисоб-китобларнинг кенг 
таркалган воситасига айланди ва турли мамлакатларнинг валю та за- 
хираларидан жой олди.
Глобал дунёвий сиёсат масалаларида Ш мидт хукумати “муво- 
занат стратегияси’т а амал килди. 1975 йилда ГФ Р Европада хавф- 
сизлик ва хамкорлик бўйича Хельсинки йигилиш и карорларига 
қўш илди. 1978 йилда Боинга СССР давлат бош лиги Л. Брежнев 
таш риф буюрди, икки йилдан сўнг ГФР хукумат делегациясининг 
М осквага ж авоб таш рифида эса иккала мамлакат ўртасида илк бор 
хамкорлик тўғрисида узок муддатли Ш артнома имзоланди. Ш мидт 
бир вактнинг ўзида АҚШ билан хам яқинлаш иш га харакат килди.
216


1974 йилда НАТОнинг Брю ссельдаги сессияси томонидан ҳарбий 
блок доирасида янада тенг ҳукукли ш ерик бўлиш га эриш иш ни 
кўзда тутилган Атлантик муносабатлар тугрисида янги Д екларация- 
нинг кабул қилиниш и кагга ахамиятга эга бўлди. 1976 йилда ГФР ўз 
худудида ж ойлаш гаи АҚШ ҳарбий қисмлар таъм ииоти учун берила- 
диган гўловларни тўхтатиш га эришди.
Ш аркий Европа мамлакатлари худудида “С С -2
( Г
типидаги совет 
ракеталарининг ж ойлаш тирилиш идан сўнг, ГФР НАТОнинг ядро 
қуролларини янгилаш ни кўллаб-кувватлаш да фаол иштирок этди. 
Бирок натижа Гарбий Германия дипломатияси кутганидан ош ибтуш - 
ди. АҚШ Гарбий Европада ўрта ва кичик масофали ядро ракеталар- 
нинг янги синфини жойлаш тириш ни талаб кила бош лади. Натижада 
НАТОнинг 1979 йилги Брюссель сессиясида карор кабул килинди. 
Қ арорда Гарбий Германия худудида АКШ нинг 108 та “П ерш и н г-2” 
ва 96 та қаиотли ракеталарини жойлаш тириш кўзда тутилди. 1979 
йил охирига келиб халкаро вазият янада кескинлашди. ГФ Р НАТО- 
даги ш ериклари билан биргаликда СССРиинг Афгонистонга интер- 
веициясини (агрессиясини) кескин каролади. Олмон спортчиларига 
М осквада бўлиб ўтадиган 1980 йилги олимпиадада қатнашмасликка 
кўрсатма берилди. А ммо бундай чоралар Ш мидтга 1980 йилнинг ёзи- 
да М осквага таш риф бую риб халкаро хавфсизлик масаласи бўйича 
С овет-А м ери ка музокараларини бош лаш да воситачилик килишга 
халакит бермади. Г арбий Германия дипломатияси 1981 йил Ж енева­
да бош ланган С овет-А м ери ка музокараларини кўллаб-қувватлади.
Ш мидт хукумати бутун 70- йилларнинг иккинчи ярми давомида 
мамлакатда сиёсий баркарорликни саклаб қолишга муваффак бўлди. 
1976 ва 1980 йиллардаги Парламент сайловлари социал-либерал коа­
лициянинг устунлигини яккол намойиш этди. ГСДП мамлакатда йи­
рик партиялигича қолиб, 1976 йилда 42,6% овоз ва 214 мандат, 1980 
йилда эса 42.9% овоз ва 218 мандатга эга бўлди.
ЭДПнинг мавкеи янада мустахкамланди. Эркин демократлар 
1976 йилда 7,6% овоз ва 39 мандатга, 1980 йилда эса 10,3% овоз 
ва 52 мандатга эга бўлдилар.А ммо партияда ички вазият кескинла- 
ш а борди. Унинг сўл каиоти ГСДП билан иттифокни фаоллик билан 
химоя киларди. А ммо Геншер 1977 йилда янги каолицион тактикани 
таклиф этди. П арламентда социал-демократлар билан хамкорликни 
давом эттириб, бир катор ерларда лан дтаг сайловларида ХДС билан 
коалиция тузиб иш тирок этди. Бундай сиёсат “партия фронтларини 
ю мш атиш ” деб номланди. Ниҳоят, ЭДПнинг ўиг қаноти (“иктисодий”
217


қанот) X. Ф ридерикс, М. Бангеман ва О. Л амбсдорфлар томонидан 
бош қарилар ва ХДС/ХСС билан коалиция тузиш га ва улар билан бу­
тунлай бирлаш иш га чақирди. Бу карор 1981 йилда Кельидаги ЭДП 
партия съездила купчилик томонидан маъқулланди, бу эса хукмрон 
социал-либерал коалицияни анча сусайтирди.
ХДС/ХСС блоки илгаригидек П арламентдаги энг йирик фракция­
ни таш кил этар, аммо хозирча уз хукуматини тузиш учун етарли 
кучга эга эмас эди. И ккита Христиан демократик партиялар!ш нг 
ўзаро муносабати ҳам мураккаблигича қолмоқда эди. 1976 йилдаги 
сайловларда ХДС 38% овоз ва 190 мандат, ХСС эса 10,6% овоз ва 
53 мандатга эга булган эди. Х ДСнинг Гамбургдаги (1973 йил ноя- 
брида бўлиб утган) съездида сайланган янги рахбар Гельмут Коль 
партиянинг мафкуравий пойдеворини янгилаш ни эндигина бош ла­
ган эди. ХДСиимг янгиланган концепциясининг дастлабки там ойили 
1978 йилда кабул қилинган “там ойиллар дастури”да намоён бўлди. 
Д астурда атлантик якдиллик ва ЕХҲК (Европада Х авфсизлик ва 
Ҳамкорлик Кенгаши) байроги остида Бутуневропа хавфсизлигини 
мустахкамлаш мухим лиги эътироф этилганди. Д астурда Германия 
масаласи “очик” деб эълон килинган бўлса-да. бироқ ГФР ва ГДР 
ўртасида тузилган барча битимларга риоя қилиш зарурлиги таъкид- 
лангаиди. Христиан демократ К. К арстеннинг 1979 йилда П резидент 
этиб сайланиш ида Кольнинг қўллаб-қувватлаш и мухим роль ўйнади.
ХДСдаги чукур ташкилий ва мафкуравий кайта куриш Ф. Й. Штраус 
томонидан бутун коалиция рахбарлиги учун хал килувчи курашни бош- 
лашга чақириқ бўлди. 1976 йилдаги ХСС дастурида христиан демо- 
кратиянинг анъанавий гояларига эътибор карагилди. ХСС тартиб- 
интизом, баркарорлик ва жавобгарлик гояларига содиқ колган ‘"халк 
партияси” деб эътироф этилди. Ташки сиёсий доктрина илгариги­
дек айирмачилик характерига эга бўлиб, халкаро сиёсатда Гарб ва 
Ш аркни бир-бирига қарама-қарш и қўйиш га асосланган эди. Кескин 
европапарастлик Ш имолий Атлантика ую ш масига содиқлик билан 
уйгунлаш ган эди. Ш траус 1979 йил ёзида ХДС/ХСС номидаи ўз 
номзодини Канцлерлик лавозимига кўрсатди. Аммо 1980 йилдаги 
сайловлар христиан демократларга я на маглубият келтирди. ГФРда 
70- йиллар охиридаги ички сиёсий вазиятнинг ўзига хос хусусияти 
“П арламентдан таш кари мухолифат” кучларнинг фаоллаш иш ида 
кўринди. М амлакатда ядро куролининг ж ойлаш тирилиш ига карши 
харакат тобора кенг кулоч ёзди. Терроризм хавфи хам жиддийлигича 
колмокда эди. "Қизил армия фракцияси” ж ангариларининг харакати
218


фаоллаш ди. Ғарбий Германияда “яш иллар” харакати хам тез кучая 
борди. Бу йўналиш даги биринчи партия 1977 йил май ойида куйи 
С аксонияда таъсис этилди. 1978-1979 йилларда “яш ил” партиялар 
Бавария, Бремен, Гамбург, Баден-Вю ртемберг ва Гессенда пайдо 
бўлди. 1979 йил июнида Гарбий Германия “яш иллари” махсус сиёсий 
ую ш ма - “Я ш иллар” иттифоқини тузиб, Европа П арламентига сай­
ловларда ўз номзодларни кўрсатди (ва 3,2% овозга эга бўлди). 1980 
йилнинг январ ойида Карлсруэда Федерал яш иллар партияси” нинг 
таъсис съезди бўлиб ўтди.
М амлакатдаги сиёсий вазият социал-либераллар коалициясининг 
сакланиб колиш ига имкон берди. Бирок 1980-1982 йилларга келиб 
хукумат ахвол ём онлаш а бошлади. Гарбнинг барча ривожланган 
мамлакатларида бош ланган инкироз ГФРга ж иддий таъсир кўрсатди. 
И ш сизлик 9% (2,5 млн киши)ии таш кил этди. Бюджет танкислиги 
икки баравар ошди. Урушдан кейинги даврда биринчи марта Гарбий 
Германияда саноат ва молия корхоналарининг касодга учраш и (бан­
крот) рўй берди. Либерал коалицияда парчаланиш юз берди.
1982 йил апрелда бўлиб ўтгаи ГСДП съезди Ш мидтнинг ўз пар­
тияси кўллаб-кувватлаш идан махрум бўлганлигиии кўрсатди. Съезд 
делегатларининг сўл кўпчилиги бандликни ошириш, давлат саноат 
инвестицияларини ош ириш , иш билармонларнинг солик имтиёзла- 
рини кисқартириш бўйича кенг дастурларни амалга ош ириш ни та­
лаб киларди. Ечим 1982 йил июлида янги йил бюджети мухокама 
килинаётганда кўлга киритилди. ЭДПнинг “ иктисодий" гурухи бюд- 
ж етнинг барча харажатларини 5 -10% га кискартириш , ишсизлик 
учун нафака тўлаш муддатини кискартириш , нафака фондини мо- 
лиялаш да давлат улушини камайтириш , уй-жой тўлови дараж асини 
тартибга солиш дан воз кечиш, стипендиялардан кисман ўкиш учун 
кредит бериш га ўтиш ни кўзда путган инқироздан чикиш лойихасини 
такдим этди. ГСДП рахбарияти бу лойихага салбий муносабатда 
бўлганлиги сабабли хукумат фалажланиб колди. Ш мидтнинг муро- 
сага келишга уриниш лари зое кетди. 1982 йил сентябрда ЭДП ГСДП 
билан тузилган коалициядан чикканлигини маълум килди. 1 ок- 
тябрда овоз бериш пайтида Ш мидтга билдирилган ишончеизликни 
вотумини кўллаб-кувватлади. Социал-демократларнинг коалицион 
хукумати маглубиятга учради ва хукумат тепасига ХДС рахбари 
Гельмут Коль келди.
219


ГДРда социализм қурилнш и
1949 йил май ойида олмон Х алк Конгресси (ОХК) томонидан 
тасдиқланган Германия Демократик Республикаси Конституцияси 
М уваккат Х алк палатаси тузилган дан кейин. 7 октябрда кучга кирди. 
10 октябрда ГСҲМ Совет назорат комиссияси (СНК)га айлантирил- 
ди. 11 октябрда В. Пик республика П резиденти этиб сайланди, 12 ок­
тябрда эса Халк Палатаси О .Гротеваль рахбарлигида ГДР Ҳукумати 
таркибини тасдиклади. 1949 йил 15 октябрда ГДР ва СС С Р ўртасида 
дилломатик муносабатлар урнатилди.
1949 йил К онституцияси Ш аркий Германияда “ пролетариат 
диктатураси давлати" таш кил қилинганлигини эътироф этди. шу 
билан бирга, Конституция халк хоким ияти. давлатн ии г дем окра­
ти к тузуми, давлатнииг антиф аш истик характери каби конституци- 
он там ойи лларн и ҳам ўз ичига олган эди. 
К о н с т и т у ц и я д а
расман 
дем ократик хукук ва эркинликларни, ж ум ладаи, суз. ую ш м аларга 
бирлаш иш . матбуот эркинлиги, никох ва оилани, хам да кичик мил- 
латлар ҳуқуқини химоя қилиш бўйича давлат ж авобгарлиги белги­
лаб қўйилган эди.
ГДРда куп партиявийлик тизим и сакланиб колди. аммо у ўзига 
хос кўриниш га эга эди. Барча копуний партиялар (ГБС П , М ил­
лий дем ократик партия, Д еҳқонлар дем ократик партияси, ГЛДП, 
ХДС) М иллий ф ронтга бирлаш тирилди. Х алк П алатаси га сай ­
ловлар ўтказиш учун М иллий ф ронт барча п артияларининг ягона 
рўйхатини тузиб, хар бир партиянинг олдиндан Х алк П алатасида- 
ги овозлар урниии белгилаб қўйди. (ГБС П учун 11 7 мандат, колган 
партиялар учун 52 мандат ажратилди). Ш унинг учун сайловлар на­
тиж аси олдиндан маълум эди. Тўғридан-тўғри умумий сайловлар 
асосида сайланадиган Х алк Палатаси. 1949 йилги Конститу цияга 
кўра, ГДРнинг олий органи эди. I960 йилда П резидентлик лавози- 
ми хам бекор килинди. 1949 йилдан I960 йилгача (вафотига кадар) 
бу лавозимии В. Пик эгаллаган эди. I Трезидентлик лавозими ўрнига 
давлат рахбари вазифасини бажарувчи орган - Д авлат Кенгаши ту­
зилди. Ижро этувчи хокимият М ииистрлар Совети бўлиб, у хам Д ав­
лат Кенгаши каби Х алк Мажлиси томонидан сайланар эди.
Ш аркий Германия давлат тузу мини нг ш аклланиш ида ГБСПнинг 
1950 йил июлида бўлиб ўтган III съезди мухим ахамиятга эга бўлди. 
С ъездда I БС11 М Қ Бош котиби этиб В. Ульбрихт сайланди. СССРиинг 
социализм куриш даги ижтимоий, иктисодий таж рибасидаи нусха
220


олиш ни, ГБС П нинг ҳукмрон партия сифалида мамлакат ҳаётининг 
барча ж абҳаларини назорат қилиш ини бош лаб берди. Ташкил 
килинганидан бош лаб ГДР социалистик давлатлар доирасида имти- 
ёзли мавқега эга булди. ГДРда эриш илаётган муваффақиятларга со­
циалистик тузум муваффакиятлари ва афзаллиги деб каралди. ГДРда 
амалга ош ирилаётган ўзгариш ларни қўллаб-кувватлаш учун совет 
ҳукумати 1950 йилда репарация (товон) тўловларини икки марта 
кисқартирди. хомашё ва техника ёрдами ни кучайтирди. Урушдан 
кейинги йилларда яратилган кўпгина совет хиссадорлик корхонала- 
ри ГДРнинг давлат се кто рига топш ирилди. 1950 йил октябрида Пра- 
гада бўлиб утган 8 та Ш аркий Европа мамлакатлари конференцияси- 
да илк бор “Германиянинг Бирлаш ган Қуролли Кучларда иш тироки” 
тугрисида суз борди.
1950 йили ГДР ўзаро Иктисодий Ёрдам Кенгаши га кабул килинди. 
1952 йилда ГДРда социалистик тузум асослари ни яратиш нинг бош- 
лангани расман эълон килинди. Д авлат бош қарувини марказлашти- 
риш дараж аси нихоятда кучайди. Полицияда ходи мл ар таркибининг 
сиёсий тозаланиш и ўтказилди. Қиш лоқ жойларни мажбурий равиш ­
да кооперативлаш тириш , саноатни кенг миқёсда давлат тасарру- 
фига ўтказиш бошланди. Ахолининг ту рмуш дараж аси пастлигича 
кол а верди. Ш ахсий иш билармонлик таш аббуси ни бугиш , ишчи- 
ларнинг иш соатлари нормаларининг ош ирилиш и, соликларнинг 
ош ирилиш и, диннинг таъкиб килиниш и ва “социализм асосларини 
куриш ’Т а хос булган бош ка ёт ж араёнлар халк учун жуда огир эди.
С талин вафоти ГДР рахбари яти га уз сиёсати га ўзгартиш кири- 
тиш га имконият тугдиргандек булди. Ш у муносабат билан 1953 йил 
10 ию нда ГБСП М Қ “йул куй ил га и хатолар"ни тузатиш учун “янгича 
йул тутиш " тугрисида карор чикарди. Д ехдонлар ва хунармандларга 
нисбатан солик сиёсатини юмшатиш чоралари амалга оширилди. Бу, 
уз навбатида, 16 июнда Берлин иш чиларининг хам чикиш ига саба- 
би булди. 16 июнда иш чилар иш соатлари хажмини кискартириш ни 
талаб килиб чикдилар. 17 июнда бу тулкии Ш аркий Германия 
шахарларини камраб олди. Бу таркок харакатнинг асосий сабаби 
ГБСП сиёсатидан норозилик, паст турмуш дараж аси ва мамлакат 
худудида совет қўш инларининг сакланиб туриш и эди. Иш чиларнинг 
чикиш ларини бостириш учун совет танк кисмлари ишга солинди. 
курбонлар сони 25 дан 300 та гача етди.
17 июн вокеалари ГБСП рахбария гини ислохотлар ж араёнига ту­
затиш лар киритиш га мажбур килди. СССР берган карзлар ва мод-
221


дий ёрдамдан фойдаланиб, чакана нархларни пасайтириш ва ишчи- 
ходимлар ойлигини ош ириш га муваффак бўлинди. Енгил саноат ва 
уй-жой курилиш ига сармоялар ош ирилди. Қ иш лоқ хужалиги коопе- 
ративларига ихтиёрий қўш илиш там ойили изчиллик билан амалга 
оширилди. 3 мингдан ортиқ мусодара килинган хусусий дўконлар ўз 
эгаларига қайтарилди.
ГДР рахбарияти Умумгермания муаммосини хал қилиш масала- 
сига нисбатан ўта муросасиз мавкени эгаллади (Гарбда бу сиёсат 
“Ульбрихт доктринаси" деб номланди). Умумий Битим (1954 йил 
26 майда) имзоланиш и пайтида ГДР Хукумати ГФР билан чегара 
бўйлаб “таъқиқланган зона" яратиш ини эълон килди. У тиканли сим, 
чегара пости, патруль ва хоказолар билан таъминланган мустахкам 
миитақа қўриниш ига эга бўлди. Германия муаммосида СССР ва 
Гарб мамлакатлари ўртасидаги 1953-1955 йиллардаги музокаралар- 
нинг муваффақиятсизликка учраш и ГДРнинг социализм системаси 
лагерига ўтиб кетиш ини таъминлади. 1954 йилда СССР репараци- 
янинг колган қисмини олиш дан воз кечди ва ГДРга ўзига қарашли 
Ш аркий Германия худудидаги саноат корхоналарини топширди. 
ГДРга иктисодий дастурларни амалга ош ириш учун қўш имча кре- 
дитлар берди ва ГДР худудидаги совет харбий кисмларининг таъ- 
миноти учун бериладиган тўловларни кисқартирди. 1954 йил март 
ойида СССР ва ГДР ўртасида ГДРга тўли қ давлат суверенитетини 
бериш тўғрисида Битим тузилди. СССР факатгина ГДР хавфсизлиги 
ва тўрт мамлакат келишувларида кўзда тутилган таш ки сиёсатни на­
зорат килиш мажбуриятини олди. 1955 йилда ГДР Варшава Ш артно­
маси Таш килоти (В Ш Т)га аъзо бўлиб кирди.
50- йиллар охиридан ГДР атрофидаги сиёсий вазият янада кес­
кинлашди. Хруш чев 1958 йил 10 ноябрда С овет-П ольш а дўстлиги 
митингида сўзлагаи нутқида “Берлиндаги оккупацион режим 
қолдиқлари”д ан воз кечиш мақсадга мувофиқлиги тўғрисида ба­
ёнот берди. 27 ноябрда АҚШ . Буюк Британия, Ф ранция ГДР ва 
ГФРдавлатлари бош лиқларига ю борилган хатда Гарбий Берлинни 
“ қуроллардан холи бўлган эркин ш ахар"га айлантириш тўғрисида 
таклиф киритилди. СССР Гарбий Берлин ва ГФР ўртасидаги транс­
порт харакати тартибини кайта кўриб чикиш ни таклиф килди. Шу 
масала бўйича тўрт мамлакат таш ки ишлар вазирларининг Ж енева 
йигилиш и натижасиз якунланди. А мериканинг жосус “У -2 " самолс- 
тинииг СССР осм онида уриб туш ирилиш и билан боглиқ воқеалар, 
Париждаги олий мартабали учраш увнинг муваффақиятсизликка
222


учраш и ва 1961 йил ию нда Хруш чев ва Кеннеди уртаеидаги 
муваффакиятсиз музокаралар ГДР атрофидаги вазиятии янада кес- 
киилаш тириб юборди.
1961 йил ёзидан бош лаб ахолининг ГДРдан Берлиндаги очик че­
гара оркали Ғарбга кўчиш и бош ланди. Агар 1959 йилда ГДРни 144 
миш" киши. 1960 йилда 203 минг киши тарк этган бўлса. 1961 йил­
нинг факат июл ойида ГФРга 30 минг, август ойининг биринчи ўн 
кунлигида 48 м инг киши кочиб утди. 1961 йилнинг 13 д ан 14 авгус- 
тига утар кечаси С С С Риинг таш аббуси билан Берлиннинг гарбий ва 
шаркий секторларини ажратиб турувчи темир бетон девор қад рост- 
лади. Бу гадбирни ГДР Ҳукумати давлат чегарасини мустахкамлаш
ва “гарб агентлари” харакатларига бархам бериш учун кўлланилган 
чора деб шархлади. “Берлин девори"’ Европаии икки карама-карши 
лагерга булган “темир нарда-' рамзига айланди.
60- йилларда ГДРнинг тараккиёти Венгрия ва Чехословакиядаги 
ж араёнларга ўхш аш эди. 1963 йилда ГБСП нинг VI съезди партия 
дастурини қабул килди. Унда ГДРда социалистик тараккист боскичи 
бош лапганлиги эълон килинди, мехнат унумдорлиги ва халк 
хужалиги комплекси самарадорлигини ош ириш , фукаролар ўртасида 
“социалистик муносабатлар'’ ўрнатиш, Германиянинг миллий бир- 
лигини тиклаш вазифалари қўйилди. 1963 йилдан “социалистик бо­
зор"' моделини яратиш га каратилган иктисодий ислоҳотни амалга 
ош ириш бош ланди. ГБС П нинг 1967 йилдаги VII съезди “ривожлан­
ган социалистик ижтимоий тузум"ни яратиш тўғрисидаги Қарорни 
кабул килди. 1968 йилда кабул килинган янги Конституция ГДРни 
“олмон миллатининг социалистик давлати"’ деб эълон килди. Илга­
риги давлат тузумиии саклаб колган 1968 йил Конституцияси ГБСП 
ролини янада аникрок белгилаб кўйди. Ульбрихт ва унинг тараф- 
дорлари мамлакатда партия етакчи мафкуравий-сиёсий куч бўлиши 
керак, аммо маъмурий бош карув Д авлат Кенгаши кўлида бўлиши 
ксрак, деб хисоблашарди. ГДР раҳбариятининг 1968 йилдаги “ Пра­
га бахори" воқеаларига муносабати намойиш корона рухда бўлиб, 
Ульбрихт Варшава Ш артномаси Таш килоти (В Ш Т) мамлакатлари­
нинг Чехословакияга нисбатан қаттиккўллигини кўллаб-кувватлади. 
ГДРнинг харбий кучлари “П рага баҳори"катнаш чиларини конга бо- 
тириш да иш тирок этди.
1971 йил бахорида Ульбрихт “ўз илтимосига кўра” ГБСП МҚ 
Биринчи котиби вазифасидан озод қилиниб, партиянинг фахрий 
рахбарига айланди. ГДРнинг янги рахбарияти Эрих Хонеккер бош-
223


чилиги да СССР сиёсатини қўллаб-қувватлади. Фаол иктисодий сиё­
сатни саклаб колган ҳолда мавжуд тузум устидан мафкуравий назорат 
кучайтирилди. ГБСП сафларида бирликни мустаҳкамлаган ва но- 
коммунистик партияларга тазй и қни кучайтирган Э. Хонеккер т>ф- 
муш дараж асини кутариш оркали ж амиятда ижтимоий тинчликка 
эриш иш га харакат киларди. 70- йилларда ГДРда нархлар барқарор 
сакланган ҳолда. ойлик маош ва нафақа тўловлари ош ириб борилди. 
Д унёдаги покупай иктисодий вазиятга карамасдан 70- йилларнинг 
биринчи ярмида мамлакат миллий да ром а ди 33% га ош ди.
‘"Хонеккер режим и” Умумгермания м асаласига м у н о с а б а т и губ- 
дан узгаргирди. 1971-1972 йилларда Гарбий Берлин масаласида ик­
кита Германия давлатлари уртаеидаги муносабатларда олдинга сил- 
жиш рўй б ерд и. А м м о бу я н ги л и к л а р н и к у л л аб -к у вв атл аган Хо­
неккер (аж ралиш ,айрилиш ,узоқлаш иш ,тўсиқ яратиш) "алоҳидалик" 
сиёсатини қўллаб, бирлаш иш масаласига карши эди. ГДР Конститу­
цияси нинг янги тахриридаи (1974 й.) “Германиянинг бирлаш иш га 
эриш иш и давлат сиёсатининг асосий мақсади” деган банд олиб таш ­
ланди. Ушбу банднинг ўрнига “ ГДР - социалистик ҳам дўстликнинг 
ажралмас кисмидир” ва СССР билан иттиф оқчилик муносабатлари 
абадий ва дахлеиздир”, деган банд киритилди. Икки олмон давлати 
фукаролари ўртасидаги алокалар чеклаб қўйилди. ГФР билан чега­
ралар бўйлаб кесиб ўтувчиларни отиб таш лаш ҳоллари тез-тез рўй 
бериб турди. “Узоклашиш” сиёсати Ш аркий Германия раҳбариятига 
“ маҳбуслар билан савдо-сотик килинГ’га халакит бермади: маълум 
тўлов эвазига ГДРда “давлатга карши ж иноят’ да айбланган шахс- 
лар озод килиниб, ГФ Рга сотилар эди. Бу ам алиёт 60- йиллардаёқ 
ГФ Р таш аббуси билан бош ланган эди. аммо бу савдо айнам Хонек­
кер хукмронлиги даврида нихоятда кенгайди. 1964-1989 йилларда 
жами 33 минг киш ининг ҳар бири ўрта ҳисобда 95847 дойч маркадан 
сотилди. "
4- §. “ Коль д а в р и ” : олмон н ео кон сер вати зм и ва 
Г ерм ан и ян и н г б и р л а ш и ш и

Download 16,26 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   53   54   55   56   57   58   59   60   ...   105




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish