Ў збе к и с то н рес п у бл и к аси олий ва ўрта м ахсус та ъ ли м вазирлиги


Ҳозирги Ғ арб ж ам иятининг ижтимоий тузилиш и



Download 16,26 Mb.
Pdf ko'rish
bet11/105
Sana24.02.2022
Hajmi16,26 Mb.
#221521
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   105
Bog'liq
Eng yangi tarix (1945-2010 yillar) Kichkilov H.

Ҳозирги Ғ арб ж ам иятининг ижтимоий тузилиш и.
Бутунжаҳон иктисодий тизими
Ю қорида таъкидлаб ўтилган ж араёнлар таъсирида XX асрнинг 
иккинчи ярмида Ғарб жамиятининг ижтимоий тузилиш и ҳам тубдаи 
ўзгарди. Фан ва техниканинг ривожланиш и иш лаб чиқариш нииг ки- 
шилик омилларига хам кагта таъсир кўрсатди. Биз бу ҳолатни ишчи 
кучларнинг маълумоти ва малаксининг мислсиз дараж ада ошган- 
лигида. ақлий меҳнат билан банд бўлган мутахассислар, турли хил 
касб эгалари, экспсртлар, илм ий-техник ходимлар ва инженерлар- 
га нисбатан эҳтиёж нинг ортганлигида кўриш имиз мумкин. Амал- 
га ош ирилган тадбирлар меҳнатни таш кил этиш характери, ишлаб 
чикариш билан меҳнат ўртасидаги муносабатларда, иш билан таъ- 
м инланганлик структурасида ҳам кўзга кўринарли ўзгариш ларга 
олиб келди. Ишлаб чиқаришга фан-техниканинг кенг суръатда жо­
рий этилиш и туфайли янги соҳалар ва бу эса, ўз навбатида, юкори 
ҳақ тўланадиган, катта обрў-эътиборга эга бўлган юқори малакали 
янги касбларнинг (дастурчи, биотехнолог, компьютер бўйича м ута­
хассис ва бош қалар) пайдо бўлиш ига олиб келди. Д авлат ва хукумат 
бош қаруви тизимларида, махсулотни ишлаб чикариш ва реализация 
қилиш. курол-ярог ишлаб чикариш каби сохаларда акдий мехмат 
фаолиятини олиб борадиган хизматчиларнинг сони кундан-кунга 
кўпайиб борди. Бундай мутахассисларни давлат бю рократияси, иж- 
тимоий-сиёсий таш килотлар, оммавий ахборот воситалари, радио ва 
телевидение тармокларидаги маъмурий хизмат лавозимларига жало 
этиш жараёнлари янада кучайди.
Ижтимоий ва иктисодий жихатдан эътиборли қатлам сифатида 
ш аклланган “ янги ўрта синф "нинг сон жихатидан ортиб бориш и ин­
дустриал жамиятда ижтимоий структуранинг ўзгариш ига олиб кел­
ди. Буржуазия ва пролетариат синфлари ўртасидаги кураш ўрнига. 
аниқ дифферецияланган “ кўн қатламли” ижтимоий структура юзага 
келиб, каватларнинг асосий қисмини ўрта синф вакиллари эгаллаган 
эди. Ў рта синф таркибида хам баъзи бир ўзгариш лар юз берди. Ав- 
валлари бу синф асосини фермерлар. майда тадбиркорлар ва акцио- 
нерлар таш кил этган бўлса, эндиликда улар қаторига “оқ ёқалилар” 
деб ном олган қатлам хам қўш илади. Булар инж енер-техник кадрлар, 
менежерлар, хукумат бю рократияси вакиллари, маркетинг, ахборот
30


каби бош қа ижодий ва интеллектуал касбларнинг вакиллари эди. 
Ш ундай қилиб, эски ж ам иятнинг пирамида ш аклидаги ижтимоий 
структураси ўрнини ромби шаклидаги янги ижтимоий структура 
э галл ад и. Бир типдаги ижтимоий гурухлар уртасидаги чегаралар 
хам аник кури ниш касб этди.
Ҳозирги Ғарб социологиясида ом мани бир ка гор таянч катего- 
рияларга ажратиш кабул қилинган. Олий олий синф (асосан. йирик 
корпорация эгалларининг шериклари ва менежерлар и, олий маъму­
рий ва ҳарбий лавозим эгалари. маданият. тиббиёт ва фаннинг кўзга 
кўринган намояндалари); олий синф (фирма менежерлари, олий ин­
ж енер-техник кадрлар. хукукш унослар, университет ўкигувчилари, 
бирж а брокерлари ва юкори иш хаки олувчи ш ифокорлар); олий ўрта 
синф (ўрта бўгин бош карувчилари, ўкитувчилар, шифокорлар); ўрта 
ўрта синф (сугурта компанияларнинг хизматчилари, банк клерклари, 
иш чиларнинг олий тоифаси. бош ланғич мактаб ўкитувчилари, тар- 
биячилар); паст урта синф (автомеханиклар, сартарош лар. автотранс­
порт ҳайдовчилари, барменлар, почта ва мехмонхона хизматчилари, 
полициячилар, малакали иш чилар); урта паст синф (таксичилар, 
официантлар, ш вейцарлар. урта малакали иш чилар); пастдан паст 
синф (малакасиз ишчи кучи, ховли тозалигига каровчи хизматкор. 
ахлат тозаловчилар, богбонлар, уй хизматчилари) ва лю мпенлаш ган 
ишсизлар, дайдилар.
Индустриал ж амиятнинг анънавий синфларидаи фар к кил га н 
холда, замонавий ижтимоий гурухлар нафакат ишлаб чикариш да 
тутган ўрни ва жойига караб, балки даромад олиш дараж аси. маъ- 
лумот олиш имконияти, мода ва ижтимоий обрў-эътиборига караб 
фарқлана бош лади. Бу. дарҳақикат, очи к ж амият бўлиб, ҳаётий ва 
ижтимоий плюрализм га асосланган эди.
Гарб жамиятида иж тимоий-иктисодий муносабатларнинг янги 
боскичга кўтарилиш и, ж ам ият ривожланиш и туш унчаларининг 
ўзгариш и, технологик тараккиёт сифат дараж асининг ошиши, 
халкаро иктисодий маконга хам ўз таъсирини кўрсатди. Янги ком­
муникация воситалари бутун ер юз и да иктисодий-савдо алоқалари 
олиб бориш ни о со н л а шти р и б ги н а кол май, бош ка хизматларни хам 
уз вактида сифатли бажариш имконини яратди. Аникланган маълу- 
мотларга Караганда, туғридан-тўгри йўналтирилган чет эл инвести- 
цияларнинг умумий хаж ми 1995 йилда 2,6 трлн долларга етиб, бир 
йил давомида 235 млрд га ошган. Шу маблагнинг 90% и трансм ил­
лий корпорацияларга тугри келган. 1992 йил га келиб капиталлар- 
нинг йиллик ха ра кати 1 трлн дол л ар ни таш кил этган. Глобал савдо
31


оқимларнинг радикал трансформ ацияси юз берди. Хгижаро савдо 
ж аҳон савдосииинг ҳаж мини ош ирадиган кучли ом ил га айланди. 
XX асрнинг сўнгги чорак асри давомида халкаро савдо хажми йи- 
лига ўртача 5,5% га ош иб борди. Трансмиллий корпорацияларнинг 
1992 йилги савдо хажми 5,5 трлн долларга етди. Ў ш а йил и бутун 
ж аҳон экспортининг умумий хажми 4 трлн долларни таш кил этган 
эди. Бундан таш қари, ўш а йили чет эл инвестициялари хаж м и 2 трлн 
долларни таш кил этган бўлса, 1987 йилда бу кўрсаткич ш у сумма- 
нинг ярмини таш кил этган, холос.
Ж аҳон и х т с о д и ё т и д а интеграцией жараёнлар кучайиб борди. 
XX асрнинг охирига келиб жахонда 15 та интеграцион бирлаш ма- 
лар мавжуд бўлиб, уларнинг кўпчилиги ўз тузилиш ига кўра тўла 
ш аклланмаган ҳолатда эди. Аммо бу таш килотларнинг баъзила- 
ри эса маълум бир ю тукларга эриш ган ва реал иктисодий, айрим 
жабхаларда эса сиёсий кучга хам эга бўлдилар. Биринчи галда, бун­
дай таш килотларга хозирги даврда 28 та давлат аъзо бўлган Европа 
Итгифоқи ва Мексика, Канада ва АҚШ ни ўз таркибига олган Ши- 
молий А мериканинг Эркин савдо ассоциацияси (НАФТА)ни мисол 
килиб келтириш имиз мумкин.
Бутунжаҳрн банки, Халкаро валюта фонди ва бош ка молиявий 
таш килотлар, институтлар фаолият кўрсатмокда. ХВФ 35 та аъзо 
давлатлардаи (таъсис этган давлатлар) таш кил топган кичикрок 
бир таш қилотдан деярли бутун жаҳон иқтисодиётини қамраб ол­
ган таш килотга айланди. Ҳозирги даврда халқаро таш килотлар 
билан алохида олинган давлатлар ўртасида хам алоқаларнинг ри­
вожланиш жараёнлари кузатилмоқда. Ш у билан бир каторда, мил­
лий иқтисодиётларнинг бир-бирига булгаи таъсир доираларининг 
дараж алари ва масштаблари хам ош иб бормокда. М асалан. шундай 
фикр бор, яъни “ Қачонки АҚЦ] иктисодиёти акса урганда, қолган 
барча давлатларнинг иқтисодиётида ўпка шамоллаш и рўй беради". 
Бир давлатда юзага келган инфляция бош ка давлатларда хам инфля­
ция келиб чиқиш ига туртки бўлади. Нефти и экспорт килувчи д ав­
латлар томонидан нархнинг ош ирилиш и бош ка махсулотларнинг 
хам жахон бозорларидаги нархлари ош иш ига сабаб бўлади. Ш унинг 
учун нефть, газ, кофе, сут ва бош қа маҳсулотлар нархларииинг ош и­
рилиши еки туш ирилиш и бир давлат ҳукумати дараж асида эмас, 
балки ЕИ, ОПЕК, ОЭСР ва бош ка халкаро таш килотлар дараж асида 
амалга ош ирилади. Ж ахонда мавжуд бўлган бош ка муаммоларнинг 
ечимини топиш ж араёнида шундай холатни кўриш имиз мумкин.
Бу ва бу каби ижобий ҳаракатлар ва ўзгариш лар жахон иқтйсо-
32


диётида кўппрофилли трансм иллий корпорациялар, банклар ва 
бош каларнинг таш кил топиш ига олиб келмокда. Трансмиллий ком- 
паниялар фаолияти соҳаларининг кеигайиш и ва капиталларнинг 
ҳаракати алохида олинган давлатлардаги иктисодий чегараларнинг 
йўқолиб бораётганлигига сабаб бўлмокда. Бутун ер ю зи я гона гло­
бал иктисодий тизим га айланиб бормокдаки, кол га и алохида олин­
ган миллий иқтисодиётлар бу тизим нинг таркибий кисмини таш кил 
этмокда.
А ста-секинлик 
билан 
булса-да, 
учинчи 
дунё 
давлатлари 
иқтисодиёти жахон иқт и сод и й тизим ига таркибий кием сифатида ки­
риб келди. Бу давлатлар сиёсий мустақилликка эриш гач. ижтимоий- 
иқтисодий жихатдан уз ривожланиш йўлига кириб бора бош лади. 
Аммо бу давлатларнинг ривожланиш йўлига собитқадам лик билан 
ўтиш ларига мустамлакачилик давридаги мерос ўзининг салбий таъ­
сирини кўрсата бош лади. Мо нокул ьтурачил и к (қиш лоқ хўжалигида 
ф акатбир хил экин билан чегараланиш ) қолоқлик, соби қ метрополия- 
лар билан олиб борилган бирёқлам а иқтисодий алоқалар, ижтимоий 
дифф еренциялаш ж араёнларининг охирига етказилмай қолганлиги, 
патриархал хам да ка питал измгача бўлган анъанавий мунос абат ва 
а л окал а рн инг яш овчанлиги баъзи давлатларда ҳозирги даврда хам 
индустриал давлатлар билан те и г алокалар ўрнатилиш ига тўс қи или к 
килиб келмокда. А холи умумий хажми ичида иш чилар синфининг 
сони ортиб борса-да. бу кўрсаткич айрим давлатларда 15-20%
ни таш кил этади. У чинчи дунё давлатлари ривожлангаи давлат­
лар билан олиб бораётган иктисодий алоқаларининг характери ни 
узгартириш учун қатъий кураш бош лади. Бу эса. уз навбатида, ри- 
вожланган давлатларнинг А фроосиё дунёси давлатлари билан олиб 
борадиган алоқаларининг характерини ўзгартириш ларига мажбур 
қилди. Бу муносабатлар эндиликда харбий ва сиёсий куч методла- 
рига асосланган холда эмас, балки дипломатик йўллар билан олиб 
бор и ш га мўлжалланган эди. 70- йилларнинг урталарига келиб учин­
чи дунё давлатлари БМ Т Бош Ассамбеясида янги халкаро тартиб- 
ни ўрнатиш тугрисидаги Д екларация ва иктисодий ёрдам кўрсатиш 
принципларини узгартириш , валюта тизим ини узгартириш , савдо- 
сотикдаги тенгсизликка барҳам бериш ни кўзда тутувчи давлатлар­
нинг вази(})алари ва иктисодий ҳуқуқлари хартияси кабул қилинди. 
6 0 -7 0 - йилларнинг охирига келиб неф тни экспорт қилувчи давлат­
ларнинг биргаликдаги саъй-харакатлари натижасида саноати ривож- 
ланган давлатларга сотиладиган нефтнинг нархи анча оширилди.
33


Умуман олганда, учинчи дунё давлатларидаги саноат ишлаб 
чикариш тарм окларида кўзга курииарли ю тукларгаэриш илди. Пулат. 
автомобиль, киш лок хўж алик маш иналари, турбина ва электроэнер­
гия ишлаб чикариш соҳаларида маҳсулот ишлаб чикариш хажми 
ўртача 25 -3 0 % га ошди. Ю злаб ва минглаб янги йирик корхоналар 
куриб, ишга туш ирилди, бу эса, уз навбатида, аҳолининг моддий тур- 
муш даражасининг, бироз булса-да, яхш иланиш га олиб келди. Бир 
кагор Ш ар кий ва Ж ануби-Ш аркий О сиё давлатлари да, жумладан, 
Ж аиубий Корея, Тайвань. Сингапур, Таиланд. М алайзия, И ндонезия 
ва Филиппиида, тарих ўлчамлари билан хисоблагаида, киска вакт 
мобайнида иктисодий сохаларда кўзга кўринарли ю туқларга эри­
шилди. Бу давлатлар Ғ арбнинг иктисодий, иш лаб чикариш , техноло­
ги к хамда таш килий ва услубий структураларини кабул килиш билан 
бир каторда, булардан унумли фойдалана бош лаган эди. Иктисодий 
ривожланиш дараж асига кура, бу давлатлар ривож ланаётган давлат­
лар каторидан чиқиб, бир канча жабҳалардаги кўрсаткичларига кура 
ривожлангаи давлатларга якинлаш иб қолдилар. А ҳолининг турмуш
дараж аси ни ошириш иуктаи назар и дан Я кии Ш арқнинг нефтни 
казиб олиш билан шугулланувчи бир кагор давлатлари да ижобий 
ўзгариш лар амалга ош ирилди.
4- 
Download 16,26 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   105




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish