Ў збе к и с то н рес п у бл и к аси олий ва ўрта м ахсус та ъ ли м вазирлиги

Глобаллашув ва интеллектуал салоҳият
Ривож лангаи мамлакатлар ю ксак техн и ка-техн ологи ялар во- 
си тасида глобаллаш ув ж араён лари дан кўпроқ ф ой далан иш им- 
кониятига эга хисобланади. У ларнинг м ақсади нам ривож лангаи 
ва ривож ланаётган мамлакатлар хом аш ёсидан, иш чи кучи, товар 
сотиладиган бозорларидан ф ойдаланиш дир. Бундай ш ароитда ри- 
вож ланаётган д авлатлар иш лаб чиқариш , ж аҳон б озорига товар 
экспорт қилиш б ораси д а ривож лангаи давлатлар билан ракобатга 
кириш иш га мажбур бўлади, глобаллаш увнинг салб и й таъ си ри - 
га қарш и туриш га интилади ва ўз миллий м анф аатларини ҳимоя 
қилади. Улар ўз иқтисодий ва иж тимоий ривож ланиш и учун кулай 
ш ароитлар яратиш йўлини излайди ва х ў ж али к ҳам да сиёсий 
мўлж ал бўййча минтақавий б ирлаш м аларни яратади. Ш у муно- 
сабат билан м и нтақавий интеграция ж араёни ш аклланади: бунда 
давлат гурухлари ўз анъаналари, манф аатлари ва геополитик ша- 
роитларига м увоф и қ ҳолда ўз ривож ланиш йўлини карор топти- 
риш га интилади. Ш ундай қилиб, XX аср охири-X X I аср бош ига 
келиб глобаллаш ув, интеграция ва миллий суверен и тет ҳозирги 
зам онн и нг ягоиа жаҳон ж араёнидаги таркибий қисм ларига айла- 
ниб қолди.
Глобаллашув ва миллий суверенитет муносабатларида манфаат- 
ли к\'раш ва рақобат кўзга таш ланмокда. Бу ўзаро кураш - рақобатда 
кадрлар салоҳияти, уларнинг билими, малакаси, янгиликларни 
ўзлаш тириш и ҳамда ишлаб чиқариш га жорий қилиш қобилияти 
муҳим аҳамиятга эга бўлади. Буни бир сўз билан ж амиятнинг ин­
теллектуал салоҳияти ва унинг иродаси билан ифодалаймиз ва 
боғлаймиз.
Миллий манфаатларни ҳимоя қилиш ҳамма даврларда ҳам дол- 
зарб масала бўлиб келган, лекин ҳозирги пайтдаги халқаро муно- 
сабатларнинг мураккаб сифат босқичига кўтарилиш и билан янги- 
ча маъно-мазмун касб этмокда. Минглаб километр узоқликдаги 
давлатлар билан манфаатли алоқалар, ривожлангаи давлатларнинг 
минтақага нисбатан геосиёсий мақсадлар стратегиясининг ишлаб 
чиқилиши миллий манфаатларни ҳимоя қилиш да интеллектуаллар 
кучидаи фойдаланиш талабини қўймоқца.
Бугунги куида миллий манфаатларни химоя қилиш глобал­
лаш ув жараёнлари билан боғлиқ ҳолда қуйидаги йўналиш ларда 
долзарблашмокда:
26

---

1. Иқтисодий соҳада.
2. Сиёсий соҳада.
3. Ижтимоий соҳада.
4. М аънавий-мафкуравий соҳада.
5. И лмий-интеллектуал соҳада.
6. Мудофаа ва хавфсизликни таъминлаш соҳасида.
Ушбу соҳалардаги миллий манфаатларни ҳимоя килиш жуда му­
раккаб масала бўлгани учун ўзаро чегарадош давлатлар минтакавий 
интеграция имкоииятларидан фойдаланиш га ҳаракат килиш мокда. 
Европа Иттифоки, Ж ануби-Ш аркий О сиё мамлакатлари Иттифоқи. 
А ҚШ , 
Канада, 
Мексика 
ҳамкорлиги, 
Африка 
давлатлари 
иттиф оқининг тузилиш и ва фаолияти бунга ёркин мисол бўла ола- 
ди. Л екин миллий манфаатларни илгари ўзининг ҳозиргидек мурак- 
кабликлари билан намоён килмаган яигича ш ароитларда фақатгина 
кадрлар интеллектуал салоқиятини ош ириш ва улардан самарали 
фойдаланиш оркалигина химоя қилиш мумкин.
Глобаллашув трансм иллий компанияларнинг халкаро дараж ада 
даромад олиш га интилиш ига асосланади. Бу эса саноати яхш и ри- 
вожланган мамлакатларга фойда келтиради, чунки улар янги техни­
ка-технологиялар, саноат товарларини сотиб ёки капитал экспорт 
қилиб катга даромад олади. “XXI асрнинг бош ида дунё миқёсида 
яратилган замонавий техника ва технологиялариинг 35,8 фоизи 
АҚШ зиммасига тўгри келди (бу кўрсаткич Янонияда 17,6; Герма- 
нияда 6,6; Буюк Британияда 5,7; Ф ранцияда 5,1; Хитойда 1.6 фоизни 
таш кил этдиУ". Табиийки, бундай қудратга эга мамлакат иктисодий, 
ижтимоий, сиёсий ҳам да маданий глобаллашув ж араёнининг асо- 
сий харакатлантирувчи кучи, етакчи омилига айланди. Глобаллашув 
ж араёнлари ривожлангаи мамлакатларнинг янада гуллаб-яш наш ига 
ёрдам бераверади. А мерикалик футу-ролог X. М акрей бундан буён 
А м ериканинг барча сохалардаги интеллектуал устунлиги сақланиб 
қолиши, унинг маданияти, ғоялари ва тили бутун дунё бўйлаб тарғиб 
этилиш ига хеч қандай тўсиқ йўклигини таъкидлайди.
Саноати кам ривожлангаи мамлакатларда эса иш сизлик, ахо- 
лининг маълум бир қисми қаш ш окланиш и, мамлакат иктисодиёти 
ривож лангаи давлатлар иқтисодиётига ўта богланиб қолиш и каби 
салбий ҳолатлар юз бериши мумкин. Глобаллаштириш ижтимоий ва 
сиёсий аҳамиятга эга. У Ер шари ахолисииинг кўпгина қисмини иш- 
сизликнинг ж иддий муаммоларига дучор этиш и ва иш хаки ҳам да 
даромадлар дипаритетининг (фаркланиш , аж ралиш ) ўсиш ига олиб 
келиши мумкии. Бу эса демократик институтларнинг тараққиёт ва
27

---

иқтисодий сиёсат устидан назоратини йўқотиш хавфини келтириб 
чиқаради. Масалан, бутуи дуиё бўйича аҳолининг табақаланиш и ж а­
раёни кучайиббораётгани хсч ки м гаси рэм ас. I960 йилда 20 фоиз энг 
бой ва 20 фоиз энг камбагал давлатларнинг даромадлари ўртасидаги 
фарқ 30:1 нисбатии таш кил этган бўлса, бу ҳолат 1990 йилда 60:1. 
1997 йилда эса 74:1 дараж агача кўтарилдн. Л екин глобаллаш ув ж а­
раёнларидан қам қочиб қутула олмаймиз ёки глобаллаш ув ж араён- 
ларида иш тирок этмаслик битта давлатда иқтисодий биқиқликни 
ёки мамлакат иқтисодиётида автаркияни (бирор давлатнинг ички 
сиёсатда ўз-ўзини таъминлаш и) келтириб чиқарадики, унинг сал ­
бий оқибатлари СССР, Албания давлатларининг тарихидан маълум. 
Автаркик хўж аликда истеъмол эҳтиёжларини қондириш да фақат 
маҳаллий ишлаб чиқариш га таянилганлиги учун хорижий мамлакат­
лар билан иқтисодий алоқалар қилинмайди, натижада бу мамлакатга 
янгиликлар кириб келиши камаяди, хомашё етиш мовчилиги, товар 
ишлаб чиқариш да сифатни ош ириш учун интилиш сусаяди. М ам ­
лакат иқтисодиётида биқикликиинг вужудга келиши қолокликни 
мустахкамлаш га хизмат қилади.
Бугунги кунда шундай концепция мавжуд. Келажакда дунё д ав­
латлари ўртасида ривожланиш жихатидан етакчиликни хомашё захн- 
раларига бой давлатлар эмас, балки интеллектуал салохияти юқори 
давлатлар эгаллайди. Ш унинг учун хам кўпгииа таби ий хомаш с- 
га бой давлатлардаи юқори интеллектуал қобилиятга эга киш илар 
чиқиб кетмокда ёки ривожлангаи мамлакатлар ўзларининг ривож­
ланиш изчиллигини таъминлаш учун акд эгалари, иқтидорлиларни 
сўриб олиш га харакат қилмокда. Улар орасида йирик каш фиётчилар, 
олимлар хам бор. Бу холатнинг асосий сабаблари:
А) 
Глобаллаш ув ж араёнлари туф айли турли давлатлар ўртасида 
миграция ж араёнлари фаоллаш уви. Бу эса кам ривож лангаи ёки ри­
вожланаётган мамлакатда кадр, обрў-эътибор топмаган олим нинг 
бош қа ж ойдан муносиб мавқе излаш ига олиб келади. Ушбу муам- 
мо турлича номланса, изохданса хам. “акл ўгри лаи Г , “олим лар- 
нинг қочиши"’. “билим донлар арази”, “олим ларни огдириб олиш ". 
“билим донларнинг кетиб қолиш ш ' деб аталм окда, лекин унинг 
мохияти битта: олим лар илм-фан билан ш угулланиш га, м уносиб 
ҳаёт кечириш га зарур ш арт-ш ароитларни яратиб берувчи м ам ла­
катларга томон иитиладилар. Бош қача айтганда, бу ишчи кучлари 
м играциясининг бир кўриниш и, холос. Яхши ш ароитлар мавжуд 
мамлакатларга кўчиш б \- табиий миграция ж араёни хисобланади. 
Аммо мазкур муаммо ўз олим ларидан ж удо бўлаётган мамлакатлар
28

---

учун ачииарли вазиятларни келтириб чиқариш ини унутм аслш имиз 
лозим.
В) Ривожлангаи мамлакатларда юқори даромад олиш нинг мав- 
жудлиги. Билимдонларнинг кетиб қолиши икки хил шаклда намоён 
бўлади: биринчиси, олимларни ижодий фаолият соҳасидан ижодий 
фаолият билан боғлик бўлмаган сохаларга, айниқса, тижорат соҳасига 
ўтиб кетиши (мутахассис О. Жарекова маълумотларига кура, Росси- 
яда мавжуд илмий салоҳиятнинг 30 фоизидан, баъзи минтақаларда 
эса 50 фоизидан купи илмий тадқиқот муассасалари, конструкторлик 
бюролари лабораторияларидан тижорат-тадбиркорлик сохасига ва 
давлат аппаратига ўтиб кетган); иккинчиси, олимларнинг ташки ми- 
грацияси оркали уз ватанларидан ривожлангаи мамлакатларга доимий 
яшаш учун кетиб қолиши (АҚШ миллий илмий фонди маълумотла- 
рига кура, утган асрнинг 90- йилларида жаҳон миқёсида обрўга эга 
бўлган математикларнинг 70-80 фоизи, назариётчи физикларнинг 50 
фоизидан кўпи Россиядан АҚШ га кетиб қолган, умуман, табиий фан- 
лар сохасидаги мамлакат мутахассис-олимларининг ярмидан купи 
М ДҲ мамлакатларини тарк этганлар).
В) 
К аш фиётчилар, йирик олимлар томонидан яратилган билим- 
ларни ўзлаш тириб олиш да ишлаб чикарувчиларнинг интеллекту­
ал салохияти етарли эмаслиги. Бу холатнинг мавжудлиги илм-фан 
ю тукларини ишлаб чиқариш га жорий килиш эҳтиёж ининг талаб да- 
раж асига кўтарилиш ига халакит беради.
Интеллектуал салохияти қудратли бўлган мамлакатгина дунё 
бозоридаги ш афкатсиз рақобат муҳитида ўз ўрнига эга бўлади. 
иқтисодий. ижтимоий ва сиёсий ривож ида барқарорликка эриш ади 
деган қатъий хулосага келиш мумкин. Ш унинг учун хам кўпгина 
ривожлангаи давлатлар интеллектуалларни ўзларига огдириб олиш ­
га харакат килмокда (масалан, АҚШ GREEN САҒШлар ёрдамида 
м утахассисларни ўз мамлакатига чакириб олиш и, Германия ака­
дем ик алмаш ув хизмати - DAAD фаолиятларида кўриш имиз мум­
кин) ва ўзларининг миллий манфаатларини химоя қилиш да улардан 
ф ойдаланмокда. Миллий манфаатларни химоя килиш да интеллек­
туал салохият эса нафакат таълим жараёни оркали, балки олимлар, 
билимдонлар кетиб қолиш ининг олдини олиш чоралари оркали хам 
таъминланади. Глобаллаш увнинг шиддатли ж араёнларида мамла­
катлар миллий иқтисодиётининг ю ксалиш и учун иителлеюу'ал эли­
та кисмини сафарбар килиш ва уларни банд қилиш ни давлат сиёсати 
дараж асига кўтариш талаб этилади. А йникса, интеллектуал элита 
кучларини иш лаб чикариш учун техника ва ускуналар тайёрлаш , ет-
29

---

казиб бериш га йўналтириш, сафарбар қилиш глобаллаш ув жараён- 
ларининг салбий таъсиридан ҳимояланиш учун зарур.