149
Iqtisodiy boshqaruv usullari iqtisodiy qonunlar ta’siriga asoslanadi,
tashkilotlar va xodimlaming mulkiy manfaatlariga ta’sir ko‘rsatadi. Bunga
quyidagilar kiradi: iqtisodiy hisoblash, rejalashtirish, prognozlash, iqtisodiy
tahlil,
iqtisodiy asoslash, iqtisodiy rag‘batlantirish va boshqalar.
Boshqaruv
usuli
maqsadga
erishilganda
ulaming
faoliyatini
muvofiqlashtirishni ta’minlash uchun xodimlar va ishlab chiqarish
gumhlariga maqsadli ta’sir ko'rsatish usullarini anglatadi.
Shu bilan birga, ms olimlari tomonidan taklif etilgan to‘rtta sinfga
bolingan va vaziyatni boshqarish uchun asos boigan usullarni integral
tasniflashni ko‘rib chiqish tavsiya etiladi.
1.
Umumiy ilmiy usullar guruhi:
a) Modellashtirish; b) eksperimental;
c)
iqtisodiy va matematik usullar;
d)
tahlil va sintez
usullari;
ye) deduksiya
va induksiya usullari;
c) ijtimoiy olchovlar.
2.
Tashkilotning funksional quyi tizimlarini boshqarish usullari:
3.
Boshqamv qarorlarini qabul qilish usullari:
a)
muammoni shakllantirish usullari;
b)
muammoni yechish usullari;
c)
qaromi tanlash usullari;
g) qabul qilingan qaromi amalga oshirishni tashkil etish usullari.
4.
Boshqarish funksiyalarini bajarish usullari:
1)
rejalashtirishni amalga oshirish uchun:
a) ekstrapolyatsiya usuli b) regression tahlil usuli s) senariylami yaratish
usuli; d) omillami tahlil qilish usuli; ye) muammolar daraxtini shakllantirish
usuli.
2)
motivatsiyani amalga oshirish uchun: a) mukofotlash usullari (ish
haqi); b) lavozimni oshirish; v) o‘qitish d) daromadlarda ishtirok etish.
3)
nazoratni amalga oshirish uchun:
a)
buxgalteriya usullari;
b)
statistik
hisobot usullari;
v) operatsion va ishlab chiqarishni nazorat qilish usullari
4)
tashkil etishni amalga oshirish uchun:
a)
tashkiliy va ma’muriy usullar-bu rahbarning erkinligi va vakolatiga
asoslangan va boshqamv obyektiga bevosita ta’sir ko'rsatadigan usullar;
b)
boshqaruvning iqtisodiy usullari-bu guruhlar va ulaming ayrim
a’zolarining iqtisodiy manfaatlariga ta’sir ko‘rsatadigan usullar;
s) boshqaruvning ijtimoiy-psixologik usullari - jamiyat va shaxs manfaati
uchun ijtimoiy hodisalar va jarayonlami optimallashtirish uchun odamlaming
150
psixologik faoliyat qonunlarini o‘rganish va ulardan foydalanish.
M. Skibitskiy
58
ning fikriga ko‘ra, inqirozni boshqarish mexanizmi - bu
istalgan maqsadga erishish uchun obyektga harakat qilish tizimidir. Tizim
shunday elementlami o‘z ichiga oladiki, bunda elementlaming o‘zaro ta’sirlari
natijasida mexanizm harakatga keladi. U umumiy iqtisodiy tizimga kiritilgan va
uning tarkibiy qismidir.
Abstarkt ta’riflarga ko'ra, inqirozni boshqarish mexanizmi iqtisodiy
jarayonni tashkil etish tizimi sifatida qaralishi kerak. Mahalliy va xorijiy
olimlaming menejment mexanizmining toifasini aniqlash bo'yicha fikrlarini
umumlashtirish bizga uning quyidagi xulosalami taqdim etish imkonini berdi.
Demak, boshqarish mexanizmi-tashkilotning maqsadlariga erishish uchun
tanlangan usullar yordamida muayyan vositalardan foydalanishdir.
Mutaxassislaming fikriga ko‘ra, boshqaruv mexanizmini shakllantirishda
quyidagi tamoyillami qo‘llash
tavsiya etiladi
59
:
1.
kompaniyaning maqsad va vazifalarini boshqarish mexanizmining
muvofiqligi
tamoyili;
2.
gumhlar harakatiga ta’sir choralari sezgirligi tamoyili;
3.
motivatsion qiymatga ega bo‘lgan faoliyat shartlarini hisobga olish
tamoyili;
4.
muayyan boshqamv usullarini yo‘naltirish tamoyili;
5.
boshqamv uslubini hisobga olish tamoyili;
6.
ta’sir vositalarining to‘liqligi va muvozanati tamoyili;
7.
axloqiy tamoyil.
Ushbu tamoyillami mohirona qo‘llash har qanday ijtimoiy-iqtisodiy tizimni
boshqarish mexanizmini samarali shakllantirish va faoliyatining kalitidir.
E’tiborli jihati shundaki, bizning fikrimizcha, "menejment mexanizmi" ning
talqini olim tomonidan taklif etilganligi. V. A. Vlasenko
60
ko‘plab olimlar
tomonidan berilgan ta’riflami umumlashtirib,
58
http://uchebnikirus.com/menedgment/situatsivniy
menedzhment - bondar
ov/mehanizmi menedzhmentu metodi zasobi vplivu.htm
59
http://uchebnikirus.com/menedgment/situatsiyniy
menedzhment - bondar
ov/mehanizmi menedzhmentu metodi zasobi vplivu.htm
60
http://cchgeu.ru/universitv/tsentr-razvitiva-talantlivov-molodezhi/nashi-nastavniki/vlasenko-vvacheslav-
aleksandrovich.php
strukturaning asosiy elementlarini hisobga olgan holda, quyidagicha talqinni
beradi.
Menejment mexanizmi - bu funksiyalar, usullar, tamoyillar va boshqaruv
vositalari, asosiy vazifalar va maqsadlar, shakllar, tuzilmalar, texnologiyalar
to‘plamidir.
Korxona nuqtai-nazaridan menejment mexanizmi har doim o‘ziga xosdir,
151
chunki u bunday yutuqni ta’minlaydigan tegishli omillarga ta’sir qilish orqali
aniq belgilangan maqsadlarga erishishga qaratilgan bo'ladi. Bu ta’sir moddiy
resurslardan yoki korxona boshqaruv tizimining salohiyatidan foydalanish
orqali amalga oshiriladi.
Vaqt shuni ko‘rsatadiki, to‘g‘ri tanlangan usullar tashkilotning
maqsadlariga minimal xarajatlar bilan erishishga yordam beradi.
Shunday qilib, boshqaruv mexanizmini shakllantirishning nazariy
asoslarini bilish va korxonaning hayot aylanish jarayonining har bir bosqichida
usul va vositalami to‘g‘ri tanlash unga rivojlanish yo‘lidagi inqirozlami oldini
olish va samarali bartaraf etish imkonini beradi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
