" s h a r q " n a sh r iy o t -m a t b a a a k s iy a d o r L ik k o m pa n iy a si bosh t a h r ir iy a t I

Soliqlarning joriy  etilishi

---

Ill  B O B .   DAVLAT  H AQ ID A  U M U M IY   T A ’ LIM O T

D avlat  tipologiyasi  —

  davlatning  m ohiyatan  o ‘ziga  xos  xususiyatlarini 

ajratish  yoki  b iro r  tipga  m ansubligini  belgilashda  foydalaniladigan 

ta ’lim ot,  bilim lar  tizim idir.  Davlat  tipologiyasida  davlatlarni  muayyan 

m e zo n lar  asosida  tu rlarg a  ajratish ,  tasn iflash   am alga  oshiriladi. 

H uquqshunoslik  fanida  davlat  tipologiyasini  o ‘rganishda  ikki  xil  yon ­

dashuvni,  ya’ni 

form atsiyaviy

  (sinfiy)  va 

sivilizatsiyaviy

  (m a’rifiy)  y o nda­

shuvni  ko‘rsatish  m um kin.

Formatsiyaviy  yondashuvning

  m ohiyati  shundaki,  ijtim oiy-iqtisodiy 

form atsiyalarning  alm ashinuvi  ijtimoiy  inqiloblar  natijasida  sodir  b o ‘ladi 

va bu  davlatning bir tarixiy tipidan  boshqa,  undan  yuqoriroq  ikkinchi  tipi- 

ga  o ‘tishini  nazarda  tutadi.  Formatsiyaviy  yondashuv  fanda  sinfiy  yo n ­

dashuv  deb  ham   yuritilib,  unda  davlat  tipologiyasining  asosiy  m ezoni  ijti­

m oiy-iqtisodiy  form atsiyalar  hisoblanadi.  M azkur  tipologiyada, 

birinchi-

 

dan,

  davlatlar  m uayyan  ijtim oiy-iqtisodiy  om illar  asosida  tiplarga  ajratila­

di; 

ikkinchidan,

  davlatlarning  tabiiy-tarixiy  xususiyati  ularning  o ‘z 

taraqqiyotida  m a ’lum   bosqichlarni  o ‘tishini  ko‘rsatadi.

Form atsiyaviy  yondashuv  bir  tipdagi  davlatning  boshqasiga  faqat 

inqilob  orqali  o ‘tishini  tan  oladi.  U shbu  tipdagi  davlatlarda  hokim iyat 

hukm ron  sinfning  m anfaati  u chun  xizmat  qiladi.  Y a’ni,  davlatning  ijti­

moiy  vazifasi  sinfiy  m anfaatlarni  am alga  oshirishdan  iborat  bo ‘ladi. 

M asalan,  quldorlik  davlati  —  quldorlam ing,  feodal  davlat  —  yirik  yer 

egalarining  irodasini  ifodalaydi.  Shunday  qilib,  davlat  va  huquqqa  for­

matsiyaviy  yondashuv  aniq  ifodalangan  sinfiy  xususiyat  kasb  etadi.  Bunda 

ishlab  chiqarish  m unosabatlari  tipiga  ko ‘ra 

quldorlik, feodal,  kapitalistik  va

 

sotsialistik

  davlat  turlarini  ajratib  ko ‘rsatish  m um kin.

A n ’anaga  ko ‘ra 

quldorlik  davlati

  tarixdagi  birinchi  davlat  tipi 

hisoblanadi.  Ushbu  davlat  tipining  paydo  boMishi  eram izgacha  b o ‘lgan 

IV—III  asrlarga  to lg‘ri  keladi.  Bunday  davlatlar  Qadimgi  Misr,  Qadimgi 

Bobil,  Q adim gi  Xitoy,  Qadimgi  H indiston  va  ikki  daryo  oralig‘ida  paydo 

b o ‘Igan.  Q uldorlik  davlati  tizim i  Q adim gi  G retsiya  va  Qadimgi  Rim  antik 

davlatlarida  eng  to ‘liq  tarzda  rivojlangan.

Ekspluatatsiya  shaklining  o ‘zgarishi  quldorlik  tipidagi  davlatning 

fe o ­

dal  davlati

  bilan  alm ashishiga  olib  keldi.  Y evropada  uning  paydo  b o iish i 

yangi  craning  V—XI  asrlariga  to ‘g ‘ri  keladi.  Feodal  jam iyatning  asosini

75

---

DAVLAT  VA  HU Q U Q   NAZARIYASI

feodallarning  yerga  b o ‘lgan  xususiy  mulkchiligi  tashkil  e tar  edi,  feodal 

davlat  esa  feodallar  sinfining  diktaturasi  sifatida  m aydonga  chiqadi.

Ishlab  chiqarishning  yanada  o ‘sishi,  savdo  va  sanoatning  rivojlanishi 

yangi  davlat  tipi  —