bosib o ‘tgan. Davlat va huquqning vujudga kelishi va rivojlanishi jarayo
hodisalarining vujudga kelishi va taraqqiyotini turli tarzda talqin etilishi,
qotchilarning tafakkuri, e ’tiqodi, manfaatlari va boshqa subyektiv omillar
davlat va huquqning dastlabki vujudga kelishi t o ‘g‘risidagi masalani buzib
II B O B . DAVLAT VA H U Q U Q N IN G V U JU D G A KELISHI
kelishidan keyin o ‘tgan vaqtning uzoqligi, faktik materiallarning saqlanib
qolmaganligi1.
Davlat va huquqning vujudga kelishi jarayonini o ‘rganish faqat
nazariy ahamiyatga ega b o ‘lmasdan, shu bilan birga siyosiy-amaliy
ahamiyatga ham egadir. Bu davlat va huquqning ijtimoiy tabiatini,
mohiyatini, ularning xususiyatlari va belgilarini chuqurroq tushunishga
xizmat qiladi. Ularga xos bo‘lgan barcha funksiyalarni aniq belgilab olish-
ga, ularning jamiyat hayotidagi o ‘rni va ahamiyatini yanada aniqlab olish-
ga yordam beradi.
Q adim da vujudga kelgan davlatlarning har biri o ‘ziga xos tarzda
takrorlanmas jarayonni bosib o ‘tgan. Shunday boMishiga qaramasdan,
olimlar davlatlarning vujudga kelishida ko‘p takrorlanadigan jihatlarni
umumlashtirish asosida turli t a ’limotlarni ilgari surganlar. Eng ko‘p sub
yektiv fikr aynan davlat va huquqning kelib chiqish jarayonini talqin
etishda y o i q o ‘yiladi. Rus olimi G .F.Shershenevich, davlat va huquqning
vujudga kelishini tushuntiruvchi ko‘plab t a ’limotlar mavjudligining
sababini tushuntiradi. Uning fikricha, alohida olimlar uchun, davlat
haqiqatda qanday paydo b o ‘lganligining ahamiyati yo‘q, aksincha, oldin-
dan kelib q o ‘yilgan fikmi asoslash uchun lozim b o ‘lgan davlatning
vujudga kelish yo‘lini qanday topish mumkinligi muhimdir.
Taniqli davlatshunos L.Gumplovich ushbu holatga e ’tibor qaratib,
quyidagilarni ta ’kidlaydi: agarda davlat tushunchasi, odatda siyosiy ten-
densiyalami ifodalash, siyosiy dasturlarni tasvirlash va siyosiy maqsadga
erishish uchun bayroq sifatida xizmat qilgan bo ‘lsa, davlatning vujudga
kelishi t o ‘g‘risidagi tarixiy masalada ham xuddi shunday buzilishlarga yo‘l
q o ‘yilgan. K o ‘p hollarda “oliy g ‘o ya”lar yo‘lida u buzilgan holda talqin
etilgan. Davlatning vujudga kelishi to ‘g ‘risidagi sof masala muayyan g‘oya
ustida qurildi, m a ’lum ehtiyojlardan kelib chiqib izohlandi, boshqacha
qilib aytganda, muayyan amaliy va axloqiy motivlardan kelib chiqib
tushuntirildi. Ularning talqinicha, axloq va inson qadr-qim m atini saqlab
turish uchun davlatning haqiqiy, tabiiy kelib chiqishini yashirish, buning
1 Общая теория государства и права. Академический курс в 2-х томах. Отв. ред. проф.
М .Н .М арченко. - Том 1. Теория государства. - М .: Издательство «Зерцало», 2000. 30-стр.
41
DAVLAT VA HU Q U Q NAZARIYASI
o ‘rniga ko ‘plar uchun maqbul b o ‘lgan biror-bir qonuniy va insonparvar
ta ’limotni taqdim etish lozimdir.
Huquqshunoslik adabiyotlarida davlat va huquqning vujudga kelishi
jarayonining o ‘zi turli-tum an ekanligi ta ’kidlanadi. Bunda bir tom on dan,
davlat va huquqning jamiyat hayotida ilk paydo b o ‘lish jarayonini farqlash
talab qilinadi. Bu jamiyatda hukm surgan davlat va huquqqacha b o ‘lgan
hodisa, institut va muassasalarning yemirilishi asosida davlat va huquq
hodisalari, institutlari va muassasalarining shakllanish jarayonini ajratish
lozim.
Ikkinchi tom on dan, oldin amal qilgan lekin qandaydir sabablarga
ko‘ra ijtimoiy-siyosiy sahnadan ketgan davlat-huquq hodisalari, institut
lari va muassasalari negizida yangi davlat-huquqiy hodisalari, institutlari
va muassasalarining shakllanishi va rivojlanishi jarayonini farqlash kerak1.
Huquqshunoslik adabiyotlarida Qadimgi Gretsiya, Misr, Rim va
boshqa davlatlarda ilk davlat-huquqiy tizimlari jamiyatning qullarga va
quldorlarga bo‘linishi negizida vujudga kelganligi, 0 ‘rta Osiyo va
Rossiyada esa tom m a ’noda quldorchilik tuzum i mavjud b o ‘lmaganligi,
ularda umumiy yer egaligiga asoslangan davlat va huquq shakllanganligi
e ’tirof etiladi.
Davlat va huquqning vujudga kelishi ko‘p jihatdan insonlarning tu r
mush tarzi, dunyoqarashi va ehtiyojlari tizimining shakllanishiga bevosita
ta ’sir ko'rsatgan tabiiy shart-sharoitlar, iqlim, tuproq, suv, hududning suv
havzalariga yaqin yoki uzoqligiga b o g liq b o ‘lgan. Shu bilan birga har bir
avlod o ‘tmish ajdodlardan boy meros olish bilan birga, kelajak avlodlarga
muayyan saboq qoldiradi. Shu orqali kelajak ijtimoiy hayotning rivojla-
nishiga katta ta ’sir ko‘rsatadi.
Do'stlaringiz bilan baham: