|
2 - § . U ru g ‘chilik jam iyati va uning xususiyatlari
Davlat va huquq nazariyasi fanining eng m uhim masalalaridan biri,
davlat va huquqning kelib chiqishi, sabablari, rivojlanish bosqichlarini
o ‘rganish hisoblanadi. Davlat va huquqning kelib chiqish sabablarini
ch uq ur va har tom onlam a tushunib olish u chun ular shakllangan zam in-
ni, ibtidoiy jamiyat tuzumi tarixini anglash lozim.
Jamiyat taraqqiyotida qadimgi jam oa tuzumi eng uzoq davrni o ‘z
1 П роб лем ы о б ш ей тео р и и п р ава и государства. У ч еб н и к д ля вузов. П од об щ . ред. ч л ен а-
к орр. РА Н , д .ю .н ., п р о ф . В .С .Н ер сесян ц а. — М .: И зд ательская группа Н О Р М А -И Н Ф Р А М ., 2008.
50-бет.
2 О а г a n g: Т ео р и я государства и права. У чеб н и к д ля ю р и д и ч ески х вузов и ф акультетов.
П од ред. В .М .К о р ел ьско го и В .Д .П еревалова. — М.: И зд ательская группа Н О Р М А -И Н Ф Р А ,М .,
1997. 34—35-betlar.
36
II B O B . DAVLAT VA H U Q U Q N IN G V U JU D G A KELISHI
ichiga oladi. Insonlar to ‘d a -to ‘da b o ‘lib yashay boshlagandan to ilk
davlatchilik vujudga kelgunga qadar 100 ming yillab vaqt o ‘tgan. Ishlab
chiqarish qurollarining soddaligi ishlab chiqarish samaradorligiga bevosi-
ta ta ’sir ko‘rsatgan.
U rug ‘chilik tuzumining eng m uhim xususiyati b o ‘lib, kishilarning
o ‘zaro uyushganligi hisoblanadi. Qadimgi odamlarning turmushi va ongi
jamoatchilik, aniqrog‘i, tabiiy jamoatchilikka asoslangan. Bunday tu r
mush tarzida alohidalik, shaxs o ‘zboshimchaligiga o ‘rin b o‘lmagan.
Jam oa — inson ongi shakllanadigan va rivojlanadigan, dunyo t o ^ r i s i d a -
gi qarashlar, tajriba va bilimlar asta-sekinlik bilan hosil b o ‘ladigan va ijti-
moiylashuvning a n ’anaviy shakllari orqali guruhning har bir a ’zosiga
yetkaziladigan tabiiy soha hisoblangan1.
Insonlar azaldan birgalikda, uyushib yashashga moyil b o ig a n . Bu
davrda tabiatda mavjud b o ig a n mahsulotlarni terib-term achlab yiglsh va
yow oy i hayvonlarni ovlash shakli amal qilgan. U ru g‘chilik tuzumida
mavjud ishlab chiqarish — terib-term achlab yiglsh, kichik va yirik
hayvonlarni ovlash natijasida to ‘plangan m ehnat mahsuli butun jam oa
ixtiyoriga topshirilgan ham da uning barcha a ’zolari o ‘rtaSida taqsimlan-
gan. Taqsimot vaqtida mahsulotlarni yiglsh yoki ovda ishtirok etganlik
inobatga olinmagan.
Aflotun o ‘zining “ Q o nu nlar” asarida qadimgi odamlarning turmush
tarzini afinalik suhbatdosh nom idan shunday tasvirlab beradi: “Avvalo, u
zam on odamlari bir-birlarini yaxshi ko ‘rganlar va ayriliqlar tufayli bir-bir-
lariga xayrixoh m unosabatda bolg an lar; ovqatni ham bir-birlaridan
qizg^nm aganlar, chunki yaylovlar ko‘p b o ig a n — b a ’zilarida avvaliga
kam b o iis h i ehtimol, — ularning ko‘pchiligi shu (chorvachilik) bilan kun
ko ‘rganlar. Ularda sut va go‘sht ham yetarli b o ig a n ; bundan tashqari ular
ov bilan o ‘zlariga yegulik topganlar. Ularda kiyim, yotish o lrinlari
(choyshab, to ‘shak), uy-joy, kuydirilgan (kulolchilik buyumlari) va oddiy
buyumlar bisyor b o ig a n ; ...Juda kambag‘allar ham b o lm a g a n i uchun
kam bag‘allik odamlarni bir-birlariga dushman bolishlariga majbur qilma-
1 Проблемы обшей теории права и государства. Учебник для вузов. Под общ. ред. члена-
корр. РАН, д.ю .н ., проф. В.С.Нерсесянца. - М .: Издательская группа Н О Р М А -И Н Ф Р А - М ., 2008.
27-бет.
37
DAVLAT VA HU Q U Q NAZARIYASI
gan. Boshqa to m o n d an ular boy b o ‘lib ham ketolmasdilar, chunki u vaqt-
larda ularda oltin ham, kumush ham yo‘q edi” 1.
Qadimgi odam lar o ‘zlarini tabiatning bir qismi deb hisoblaganlar.
Faqat tabiat bilan uyg‘unlikda yashay olishlariga ishonganlar. Tabiat
ularni issiq va sovuqlardan asragan, tashnalik va ochlikdan qutqargan,
turli-tu m a n ehtiyojlarini qondirgan. Insonlar tasavvuricha, barcha
narsalar mavjud b o ‘lishga shuning uchun ham haqliki, chunki ular azal
dan mavjud b o ‘lib kelmoqda.
0 ‘zlashtiruvchi iqtisodiyot (ovchilik, baliqchilik, terib-termachlash)
jamiyatida ayollar yetakchi mavqeni egallaganlar. Ayollar oziq-ovqatlarni
saqlash, ovqat tayyorlash, oilani zarur yoqilg‘i bilan ta ’minlash, bola tar-
biyasi kabi ishlar bilan shug4illanganlar. Erkaklar m ehnat qurollari tay-
yorlashgan, ovchilik hamda oilaning himoyasi bilan shug‘ullanganlar.
Turm ushda ekzogamiya qaror topgan, ya’ni yaqin qarindosh-urug‘lar
o ‘rtasida nikoh taqiqlangan.
Ishlab chiqaruvchi iqtisodiyot (dehqonchilik, chorvachilik, metallni
qayta ishlash, sopol buyumlar ishlab chiqarish) davrida m ehn at qurolla
rining takomillashib borishi, o ‘q-yoyning kashf etilishi natijasida jam iyat
da yirik m ehnat taqsimoti yuz bergan. Ovchilikdan dehqonchilik, so‘ngra
hunarmandchilik ajralib chiqqan.
Qadimgi jam oaning tuzilishi. Qadimgi jam o at tuzum ining asosiy
negizi bir qancha oilalami birlashtirgan urug‘ jamoasi hisoblanib, ular
uyushgan tarzda o ‘zaro hamjihatlikda xo‘jalik faoliyati bilan shug‘ullan-
ganlar. Urug‘-jamoasi kishilarning qon-qarindoshlik aloqalariga asoslan
gan. U ru g ia rn in g rivojlanib kengayishi natijasida, o ‘zida bir necha
urug‘larni birlashtiruvchi qabilalar, so‘ngra esa qabilalar ittifoqi vujudga
kelgan. Jum ladan, 0 ‘zbekiston hududida ilk davlatchilik kurtak otayotgan
davrda 20 dan ortiq qabilalar ittifoqi mavjud b o ‘lganligi tarixdan m a ’lum.
U rug‘chilik ja m o a tuzumida uning barcha a ’zolari teng huquqli
b o ‘lib, urug‘, qabilaning eng m uhim masalalari urug‘ a ’zolarining u m u
miy yig‘inida m uhokam a etilgan va hal qilingan. U rug ‘ning har bir voya-
ga yetgan a ’zosi har qanday ishni ko‘rib chiqish va hal etishda ishtirok
etishi mumkin b o ‘lgan.
1
Do'stlaringiz bilan baham: | 
