|
5)
Z o‘ravonlik nazariyasi.
Davlat va huquqning kelib chiqishi
to ‘g ‘risidagi g‘arbda tarqalgan nazariyalardan bin z o ‘ravonlik nazariya-
sidir. M azkur nazariyaning eng ko ‘zga ko‘ringan tarafdorlari b o ‘lib, nemis
faylasufi va iqtisodchisi Ye. Dyuring (1833— 1921), Avstriya jam iyat-
shunosi va davlatshunosi L.G um plovich (1838— 1909), K.Kautskiy
(1854— 1939) va boshqalardir.
Z o ‘ravonlik nazariyasining asosida davlat va huquqni kelib chiqishi-
ning bosh sababi — bosqinchilik, zo‘ravonlik va bir qabi-lani ikkinchi
qabila tom onidan zulmga d uch or etish, degan g ‘oya yotadi. Davlat va
huquqning kelib chiqishi to ‘g‘risidagi z o ‘ravonlik nazariyasining kelib
chiqishi uzoq o ‘tmishga ega. Qadimgi yunon faylasuflari, sofistlarning
ta ’limotlarida, davlat kuchlarning farovonligini ko‘zlab yaratilgan tash-
kilot, huquq esa jamiyatdagi mavjud bir aholini ikkinchi bir aholi
tom onidan tutqinlikda saqlab turish uchun qurol sifatida vujudga kelgan-
ligi aytib o ‘tiladi.
0 ‘rta asrlarda yashab ijod etgan T.G obbs tom onidan davlat va
huquqning vujudga kelishi negizida z o ‘rlik yotishi asoslab beriladi.
Davlatning kelib chiqishi va siyosiy hokimiyatning mavjud b o ‘lishi, tabi-
atan aqlli mavjudot, lekin o ‘ta shaxsiyatparast b o ‘lgan insonning xususi-
yati bilan bog‘liq. Tabiiy ishtiyoqlar: shuhrat va hokimiyatparastlik, o ‘zaro
ishonchsizlikka, dushmanlikka, qasos olishga intilishga va oxir-oqibatda
“ ham m aning hammaga qarshi urushi” olib keladi. Bu esa insonning tabi
iy holati hisoblanadi. Davlatgacha b o ‘lgan davrda urug‘ tuzumi emas,
balki fuqarolik urushi, turli kurashlar amal qilgan. Ushbu urushlar nati-
jasida insonlar o ‘zaro qirilib ketish xavfiga duch keldilar. Ong va o ‘zini
o ‘zi saqlab qolish instinktiga ega b o ‘lgan inson, o ‘lim q o ‘rquvi ostida
“ ham m aning hammaga qarshi urushi” holatidan chiqishi zarurligini
anglab yetdi.
Urushlar natijasida nafaqat m a ’lum bir qabilalar ikkinchi bir qabi-
lalarni asoratga soladi, shuning bilan birgalikda g ‘alaba qozongan qabila
yer-mulkka, moddiy manbalarga ega b o ‘ladi. Davlatgacha b o ‘lgan davrda
“ h a m m a n in g ham m aga qarshi u ru shi” holati b o ‘lganligini nemis
mutafakkiri F.Nitsshe (1844—1900) ham ta ’kidlaydi. U ning fikricha, tarix
ikki tipdagi irodalar: kuchsizlarning kuchlilarga qarshi kurashidan iborat.
52
II B O B . DAVLAT VA H U Q U Q N IN G V U JU D G A KELISHI
Kuchsizlar kuchlilarga qarshi q o ‘zg‘olon ko‘taradi, jamiyatda tenglikni
o ‘matishga intiladi. U rush insonlami jamiyat va davlatga birlashishga
majbur qiladi. H uquq — urush va glalabaning natijasidir. M ag‘lub xotini,
bolalari va butun mulki bilan g‘olibga tegishlidir. Urush davlat uchun
zaruriyatdir. Jamiyatga qul qanchalik zarur b o ‘lsa, urush ham davlat
uchun shunchalik zarurdir. Urush tufayli insonlar tabiiy holatga qaytadi.
Urushlar faqat bosqinchilik emas, u davlatning vujudga kelishi uchun
iqtisodiy poydevor ekanligini asoslagan K.Kautskiyning fikricha, yow oyi
qabilalar urush orqali o ‘ziga q o ‘shni b o ‘lgan o ‘troq qabilalarning yerlari-
ni bosib oladi. Bunday bosqinchilik, ularga juda katta boylik keltiradi.
Bunday holatlarda jangchi b o ‘lib hizmat qilish jud a ham foydali bo ‘lib,
ulardan ko‘p harakatni talab etmaydi. Urushlar uchun zarur b o ‘lgan
qurol, ovchilik uchun zarur boNgan qurol bilan teng edi va u mulkka ega-
lik qilish uchun m uhim vosita edi.
K.Kautskiy 1931-yilda nashr ettirilgan “Tarixni materialistik tushu-
nish” asarida m azkur nazariyani asoslaydi. Unga ko‘ra, davlat va huquq
bir vaqtning o ‘zida amal qiladi. G ‘olib qabila mag‘lub qabilani o ‘ziga
bo^ysundiradi, ularning yerlarini o ‘zlashtiradi va mag‘lub qabilani doimiy
ravishda g'olib uchun ishlashga, ularga soliq va yig‘im to ‘lashga majbur
qiladi.
Z o ‘ravonlik nazariyasi asosiy qoidalarini shakllantirib, uni rivojlantir-
gan o hm L.Gumplovich b o ‘ladi. Yevropa va Osiyoda bir qator daviat-
larning paydo b o ‘lishini tahlil etib, L.Gumplovich “bir sinfning ikkinchi
sinf tom onidan b o ‘ysundirilishi natijasida davlat vujudga keladi, — deb
xulosa chiqaradi. U ning fikricha, davlat zo‘rlik yordam ida emas,
boshqacha tarzda vujudga kelganligini isbotlovchi birorta ham misolni
tarix taqdim eta olmaydi. Bundan tashqari, bu har doim bir qabilaning
boshqa qabila ustidan z o ‘rligi boMib, u kuchli qabilalar tom onidan kuch-
sizroq, o 'troq aholini bosib olish va qul qilishda ifodalanadi. Davlat ijti
moiy shartnom a, ilohiy kuch, oliy g‘oya asosida emas, balki z o ‘ravonlik
natijasida vujudga keladi.
Jamiyat rivojlanib borgan sari qabila davlat, sinf davlatga o ‘sib o ‘tgan.
Sinf davlatning asosi b o ‘lib, mulk egalarining iqtisodiy hukmronligi
bo‘lgan. L.Gumplovich fikricha. qabilalarning sinf va tabaqalarga aylanish
53
DAVLAT VA HU Q U Q NAZARIYASI
jarayoni bilan shuningdek, davlatning evolyutsiyasi bilan ongning rivoj-
lanishi jarayoni amalga oshadi. “ Davlat shakllanishi bilan qabilaviy on g
ning m a ’lum qismi yo‘qolib borib, qolgan qismi qabilalarning sinf va
tabaqalarga aylanib borishi orqali, sinf va tabaqa ongiga aylanib b oradi” .
Shunday qilib, zo‘ravonlik nazariyasi davlat va huquqning vujudga
kelishini faqat zo‘rlik, bir qabilaning boshqa qabilani bosib olishi, uning
mulki, yeriga egalik qilishi, bosib olingan qabila a ’zolarini qullarga aylan-
tirishi natijasi sifatida tushuntiradi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
