|
Huquqiy ong
deganda, kishilarning h u q u q h aqida tu s h u n c h a va bi-
limlarga ega b o ‘lishi, shu n in g d ek h u q u q borasidagi tasavvurlarning inson
ongida aks etishi tushuniladi.
H uq u q iy ong ijtimoiy ong shakllaridan biridir. D e m a k , u ongn in g
yagona shakli em as. H ayo tn in g sohalari g ‘oyat xilma-xil b o ‘lib, ularning
h ar biri ja m iy at ijtimoiy ongida diniy, siyosiy, huquqiy, axloqiy va boshqa
aniq shakllarda n a m o y o n b o ‘ladi. 0 ‘rganadigan sohasining o ‘ziga xosligi,
alohidaligidan q a t ’i nazar, ijtimoiy ongn in g h a r bir shakli b o sh q a shakllar
bilan uzviy alo q ad a rivojlanadi. G o h o , ijtimoiy o n g n in g h a r xil shakllari
o ‘rtasidagi o ‘zaro uygbunlik holati m u ayyan qiyinchiliklar tu g ‘diradi va
ularni ajratish oson b o ‘lmaydi.
H a m m a biladigan — “ 0 ‘ldirm a!” , “ 0 ‘g ‘irlama!” kabi diniy aqidalar
o ‘zining yuksak axloqiy talab ekanligi bilan ajralib turadi. A m m o shu ta-
lablarning o ‘zi ijtimoiy o n gning axloqiy shakli ta rzida k o ‘rinadi.
H u q u q d a taqiqlangan o ‘g ‘irlik, ja m o a t m ulkini ta lo n -to ro j qilish yoki
o d a m o ‘ldirish u c h u n jin o iy -h u q u q iy javobgarlik o ‘zining tabiati bilan
o ‘sha axloqiy talabning n a m o y o n b o ‘lishi yoki timsoli em asm i? Yaxshilik
va y o m o n lik bilan b o g ‘liq hodisalarni tu sh u n ish ja m iy at o ngining h a r xil
shakl va darajalarida h a m d a yuqori m u rakkab o ‘zaro dialektik alo q a d o r-
likda n a m o y o n b o ‘ladi. Shu bilan bir vaqtda, u larning h a r biri ijtimoiy
o n gning alohida sohasida h u q u q va huqu q iy voqelikning xilma-xil h o d i
salari bilan uzviy b o g ‘liqdir. O ngning bu shaklini huquqsiz tasavvur qilib
b o ‘lm aganidek, h u q u q n i h a m huqu q iy ongsiz aqlga sig‘dirib b o ‘lm aydi.
Biri ikkinchisidan kelib chiq ad i, biridan oldin ikkinchisi yuz bergan
b o ‘ladi, c h u n k i bir h o ld a h u q u q h u q u q iy ongn in g rivojiga y o rd a m bersa,
b o sh q a holda b u n in g aksi b o ‘lib, huqu q iy o n g h u q u q n in g rivojiga, uning
takom illashuviga k o ‘m aklash ad i va a m alg a kiritilishini t a ’m inlaydi.
282
XIII B O B . H U Q U Q IY O N G VA H U Q U Q IY M AD AN IYAT
A m m o , u lar o ‘rtasidagi mavjud b o g iiq lik , u larning h a r biri inso n xulq-
atvoriga t a ’sir qilishiga qaram ay , h u q u q va huqu q iy ongni bir-biriga
o ‘xshatish u c h u n asos b o ‘la olm aydi. U larn in g h a r biri a lo h id a huquqiy
hodisa sifatida kishilar m u n osabatiga t a ’sir etishi bilan farq qiladi.
M asalan , h u q u q n in g kishilar m u n o sab atig a t a ’sirining o ‘ziga xosligi sh u n -
daki, u n in g m e ’yoriy qoidalari u m u m m a jb u riy xususiyatga ega. Bu - h ar
k im h u q u q iy talabga b o ‘ysunishga m a jb u r deganidir. B o ‘ysunm aslik
hodisasi esa h u q u q iy javobgarlik bilan b o g ‘liq b o ‘ladi.
H u q u q iy ongga kelganda, u n in g tartibga soluvchi t a ’sir kuchi boshqa
shaklda am alga oshiriladi. G a p shundaki, h a r b ir huqu q iy k o ‘rsatm a
h u q u q iy o n g sohasi orqali o ‘tg a n id a n s o ‘nggina, an iq fe’l-atv o rd a yoki
qilm ishda am alga oshadi.
H u q u q iy iroda, talab h a m m a vaqt, shaxsning ongiga y o ‘naltirilgan
b o ‘ladi. C h u n k i odillikning t a ’sir kuchi shaxsga qaratilgan buyruqni inson
to m o n id a n anglab olib, qabul qilinishiga m o ‘ljallangan. In so n huquqiy
a x b o ro tn i anglab qabul qilish, r u h a n tu s h u n ib yetishdek m u rak k a b jaray-
o n g a d u c h keladi. Axir, h u q u q iy ong, m o h iy ati b o ‘yicha o ‘ziga xos “ labo-
ra to riy a n i” tashkil qiladi, u n d a huquqiy ax borotni o ‘zlashtirish va qabul
qilib olish bilan b o g ‘liq m u rak k a b ja ra y o n kechadi. H u q u q iy ongn in g bilib
olish vazifasi, h u q u q iy talabga nisbatan, o ‘zining fe ’l-atv o r y o ‘lini ishlab
chiqishdagi b aholash fikri yoki m ulohazasiga aylanadi. B osh q ach a ayt-
g an d a, m iya ichki fikrlash funksiyasining b u tu n ja ra y o n i insonning o ‘zini-
o ‘zi boshqarishi, o ‘zini o ‘zi n azo ra t qilishiga, u n in g fe’l-atv o r xususiyati-
ni aniqlashga y o rd a m beradi. H u q u q iy talabni tushu n ish d a, huqu q iy bilim
darajasi, adliya sohasidan xabardorligi, u m u m iy va huqu q iy m a d an iy at-
n ing saviyasi shubhasiz katta aham iyatga egadir. H u q u q — q a n d a y fe ’l-
atvor shaklida (q o n u n iy yoki q onunsiz) am alga oshirilm asin, u b archa
h ollard a, avvalo, in s o n n in g ongiga qaratilgan b o ‘lib, u orqali fe ’l-atvorni
ta rtib g a solishga t a ’sir k o ‘rsatiladi. H u q u q va h u q u q iy o n g n in g
y uqoridagidek o ‘zaro t a ’sirida, shu m u rakkab ijtimoiy hodisaning ijtimoiy
m u n o sab atlarg a t a ’sir kuchi va tartibga soluvchi t a ’sirining m ohiyati
n a m o y o n b o ‘ladi. H u q u q iy ong ijtim oiy ongn in g sh u n d a y sohasiki, u
tu s h u n c h a , taassurot, bah o lash , fikr yuritish kabi ja ra y o n la rn i o ‘z ichiga
283
DAVLAT VA HU Q U Q NAZARIYASI
oluvchi huqu q iy m e ’yorlarni shakllantirish bilan birga h u q u q iy tizim ning
xilma-xil qismlari (sudya, h a k a m la r ishi, ja z o berish h u quqi, ichki ishlar
organlari xizm ati, notarial idoralar, p ro k u ra tu ra va boshqa k o ‘p sohalar)
borasida tu s h u n c h a la rn i yuzaga keltiradi.
Pirovardida o d a m la r xulq-atvori tamoyiliga singib ketadigan, xilma-xil
h uqu q iy hodisalarga ja m iy at a ’zolarining m u n o sab ati, h u q u q t o ‘g ‘risidagi
tushunchasi, huqu q iy bilimi — y u qorida zikr etilgan ta rz da shakllanadi.
M urakkab ruhiy hodisa b o ‘lgan huqu q iy on g ikki qismga:
Do'stlaringiz bilan baham: | 
