|
l - § . Huquq norm asi tushunchasi
D av la t-h u q u q iy t a ’lim ot va am aliyot huqu q iy n o rm a va uning t a ’rifi
borasida k o ‘plab ilmiy talqinlar yaratgan. H uq u q iy tizim n in g b iro n -b ir
d e m e n t i h u q u q norm asi bilan b o g ‘lan m ag an h o ld a izohlanishi m u m k in
em as. S hu bois huqu q iy n o rm a la r yig‘indisi huqu q iy tizim ning o ‘zagini,
m arkaziy e lem en tin i tashkil etadi. Y uridik no rm alarn i tadqiq etishga
ak a d e m ik Sh. Z . 0 ‘razayev, professorlar М. H. H akim ov, V. K. Babayev,
M .I. Baytin, P.Y. N ed b ay lo , A.S. Pigolkin, A .F. S hebanov va boshqalar
barakali hissa q o ‘shganlar.
A dabiyotlarda h u q u q norm asi, od atd a, lozim b o ‘lgan xatti-hara kat
qoidasi yoki sh u n d a y xulq-atvor, faoliyatning o ‘lchovi sifatida t a ’rif qili
nadi. H u q u q ijtimoiy m unosabatlarga t a ’sir etuvchi vosita sifatida d o im o ,
m uayyan x ulq-atvor, x a tti-h a ra k a t qoidasi sifatida n a m o y o n b o ‘ladi. U
analogik (bir-biriga o ‘xshash) vaziyatlarda h u q u q subyektlari to m o n id a n
ta k ro r-ta k ro r q o ‘llanishga m o ‘ljallangan.
H u q u q n o rm asi h u q u q tizim ining b o s h la n g i c h , birlam chi tarkibiy
d e m e n t i hisoblanadi. M a ’lum ki, obyektiv h u q u q o ‘z ichki tuzilishiga
egadir. H u q u q tizim i yaxlit bir vujud sifatida o ‘z tarkibiga h u q u q ta rm o q -
lari, h u q u q institutlari va h u q u q norm alarin i q a m ra b oladi. Bordi-yu,
h u q u q n i, h u q u q tizim ini b ir b in o deb qaraydigan b o ‘lsak, h u q u q norm asi
u n in g dastlabki ta m al toshi sifatida, yoki bir jonli org an iz m n in g eng
kichik b irlam ch i hujayrasi sifatida n a m o y o n b o ‘ladi. D em ak , m a n tiq nu q -
tayi n aza rid an b u tu n h u q u q m a z m u n ig a xos b o ‘lgan asosiy sifat va belgi-
lar h a r bir alohida olingan h u q u q n o rm asid a ja m la n g a n b o ‘ladi. H u q u q
n o rm asi ifoda etadigan fo rm al-yuridik belgilar quyidagilardan iborat:
a)
h u q u q n o rm a sin in g bevosita davlat bilan aloqasi (bog‘liqligi), y a’ni,
h u q u q n o rm asi davlat to m o n id a n o ‘rnatiladi yoki m a ’qullanadi; u
h okim iyat tepasida tu rg an siyosiy k u chlarning am ri-iro d asin i ifodalaydi;
b)
h u q u q norm asi davlat irodasini ifodalaydi (m ujassam lashtiradi);
9 - 4 2 8
257
DAVLAT VA H U Q U Q NAZARIYASI
v) h u q u q norm asi u m u m m a jb u riy b o ‘lib, vakolat beruvchi, m ajburiyat
yuklovchi m a z m u n g a ega; g) h u q u q n o rm asid a ifodalangan q o id a q a t ’iy
rasmiy aniqligi bilan tavsiflanadi;
d)
h u q u q n o rm asi u z o q m u d d a t q o i l a -
nishga m o ‘ljallangan; e) huqu q iy n o rm a la r o ‘zaro m u ta n o s ib va iyerarxik
b o ‘ysunish tarzida mavjud b o ‘ladi;
j)
h u q u q n o rm asi davlat to m o n id a n
m uhofazalanadi; z) h u q u q no rm asin in g qoidasi buzilgan ta q d ird a davlat
majburlovi q o ‘llaniladi;
i)
n o rm ativ hujjatlar va b o sh q a h u q u q m a n b a la -
rida ifoda (bayon) etiladi. Ayni paytda, h u q u q norm asi yaxlit bir tiz im
ning dastlabki b o ‘lagi sifatida o ‘ziga xos jihatlarga h a m ega b o ‘ladi.
H u q u q n o rm asining m ohiyatini te ra n anglash u c h u n uning eti-
mologiyasiga e ’tib o r qaratish lozim. “ N o r m a ” s o ‘zi “ q o id a ” , “ aniq
k o ‘rs a tm a ” , “ n a m u n a ” , “ o ‘lc h o v ” m a ’nolarini anglatadi. D a rh a q iq a t, h a r
bir n o rm a o ‘zida b iro n -b ir x a tti-h ara k at, x u lq -a tv o r qoidasini, m uayyan
yurish-turish m odelini ifodalaydi, M asalan, 0 ‘zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasining 4 4 -m o d d asig a b in o a n , “ H a r b ir shaxsga o ‘z h u q u q va
erkinliklarini sud orqali him o y a qilish, davlat organlari, m a n s a b d o r shaxs-
lar, ja m o a t birlashm alarining g‘a y riq o n u n iy xatti-h ara k atla ri ustidan sudga
shikoyat qilish h u q u q i k afo latlanadi” . Bu huqu q iy n o r m a d a fu q a ro la m in g
m u h im konstitutsiyaviy hu q u q i b o i m i s h sudga him o y a s o ‘rab m urojaat
qilishga oid qoida m ustahkam lagan.
S h u n d a y qilib,
Do'stlaringiz bilan baham: | 
