" s h a r q " n a sh r iy o t -m a t b a a a k s iy a d o r L ik k o m pa n iy a si bosh t a h r ir iy a t I

Gipoteza  -

  h u q u q   no rm asin in g   dastlabki  tarkibiy  elem en ti  b o ‘lib,  u 

ushbu  huquqiy  n o rm a n in g   q an d ay   sharoitlarda  harakatga  kelishi  va  uning 

dispozitsiyasi  q an d ay   sharoitlarda  am alga  oshishini  belgilovchi  hayotiy 

shart-sharoit  va  mavjud  vaziyatni  k o ‘rsatadi,  y a ’ni  h u q u q   n o rm a s id a   bel­

gilangan  x atti-h ara k at  q a n d a y   sharoitlarda  bajarilishi  m u m k in   va  lo z im ­

ligini  bildiradi.  G ip o te z a d a   h u q u q   n o rm a s id a   belgilangan  q o id a   qay 

sh aroitda  va 

qay  h olatda  h a m d a   kim   to m o n id a n   am alga  oshirilishi 

k o ‘rsatiladi.  G ip o te z a   huqu q iy   n o rm a n in g   bir  qismi  b o ‘lib,  u n d a   dispo- 

zitsiyada  k o ‘rsatilgan  q o id a n in g   kuchga  kirishi  u c h u n   z a ru r  b o ‘lgan  aniq 

hayotiy  h o latlar  (voqea,  harakat,  hodisalar)  o ‘z  ifodasini  topadi.  M asalan, 

fuqarolik  h u q u q i  norm asi  fu q a ro la m in g   m u o m a la   layoqati  qaysi  holda 

t o ‘la  vujudga  kelishini  k o ‘rsatadi.  M asalan,  0 ‘zbekiston  Respublikasi 

F uqarolik  kodeksining  2 2 -m o d d a s id a   “ F u q a ro n in g   t o ‘liq  m u o m a la   layo­

qati  u  voyaga  yetgach,  y a ’ni  18  yoshga  yetgach,  t o ‘la  h a jm d a   vujudga 

k eladi” ,  degan  q o id a  m u sta h k am lan g an .  Y ana  bir  misol:  0 ‘zbekiston 

Respublikasi  K onstitutsiyasining  6 6 - m o d d a s id a   “ Voyaga  yetgan,  m e h n a t-  

ga  layoqatli  farzandlar  o ‘z  o ta -o n a la ri  h aq id a  g ‘a m x o ‘rlik qilishga  m ajbur- 

d irlar” ,  deb  qayd  etilgan.  Birinchi  m isolda  q o n u n la rn in g   “voyaga  y e t­

g a n ” ,  ikkinchi  m isolda  esa  “ voyaga  yetgan,  m e h n a tg a   layoqatli  fa rz a n d ­

la r”  deyilgan  qismi  ushbu  h u q u q   n o rm alarin in g   gipotezasidir,  y a ’ni

264

---

XII  B O B .   H U Q U Q   N O R M ASI

“ Q a c h o n ?   Q ay  h o la tlard a  q o ‘llaniladi?”  degan  savolga javob  ifodalangan. 

N o r m a n in g   gipotezasida  m u s ta h k a m la n g a n   abstrakt  ifodalangan  h a r  bir 

vaziyat  xu lq -atv o r  qoidasiga  “ h a y o tb ax sh ”  t a ’sir  etib,  uni  alohida  daraja- 

ga  k o ‘taradi.  B oshqacha  aytganda,  gipoteza  yuridik  n o rm a n i  harakatga 

keltirish  sharti  va  omilidir.

H u q u q   n o rm a s in in g   tarkibiy  tuzilishi  elem en ti  sifatida  gipoteza 

oddiy,

 

m urakkab  va  alternativ

 

(m uqobil)  turlarga  b o ‘linadi.  A gar  gipotezada 

b iro n -b ir  hola tn in g   mavjudligi  yoki  mavjud  emasligi  k o ‘rsatilishi  yuridik 

n o rm a n in g   harakati  bilan  b o g ‘liq  b o i s a ,   u  holda  b u n d a y   gipoteza 

oddiy

 

gipoteza

 

deb  ataladi.  M asalan,  “ F uqarolik  t o lg ‘risida”gi  q o n u n d a   bayon 

etilganidek,  “ Bola,  agar  uning  o ta -o n a si  u  tu g llis h i  paytida  0 ‘zbekiston 

fuqarolari  b o i g a n   b o l s a l a r   (gipoteza),  bola  q ayerda  tu g llis h id a n   q a t ’i 

n azar,  0 ‘zbekiston  fuqarosi  b o i a d i ” .

Agar  gipoteza  h u q u q   no rm asin in g   harakatini  bir  vaqtning  o ‘zida  ikki 

yoki  u n d a n   k o ‘p ro q   holatlarning  b o r - y o ‘qligiga  b o g l i q   qilib  q o ‘ysa,  u 

m urakkab gipoteza

 

deb  ataladi.

Y u q o rid a  fuqarolik  t o ‘g ‘risidagi  q o n u n d a   bayon  qilingan  gipoteza 

a y n a n   shundaydir:  “ 0 ‘zbekiston  h u d u d id a   tu g l l g a n   bola  (birinchi  holat), 

fuqarolikka  ega  b o i g a n   shaxslardan  t u g l l g a n   b o i s a   (ikkinchi  holat),  u 

0 ‘zbekiston  fuqarosi  b o i a d i ” .

Y uridik  n o rm a n in g   harakati  q o n u n d a   sanab  o l i l g a n   bir  n e c h a   holat- 

lard a n   biriga  (u  yoki  bunisiga)  b o g l i q   b o i s a ,   u n d a  

alternativ  gipoteza

 

deyiladi.