" s h a r q " n a sh r iy o t -m a t b a a a k s iy a d o r L ik k o m pa n iy a si bosh t a h r ir iy a t I

Dispozitsiya -

  h u q u q   n o rm a sin in g   navbatdagi  tarkibiy  elem en ti  b o l i b ,  

u n d a   h u q u q   subyektlarining  h u q u q   va  majburiyatlari  belgilanadi  va  u la r­

ning  b o i i s h i   m u m k in   b o i g a n   xatti-harakatlari  variantlari  k o ‘rsatiladi. 

M asalan,  Jin o y at  kodeksida  belgilangan  tartibni  buzib  ch e t  elga  chiqish 

yoki 

0 ‘zbekiston  Respublikasiga  kirish  y o h u d   c h e g a rad an   n o q o n u n iy  

o l g a n l i k   u c h u n   javobgarlik  belgilangan.  Bu  h u q u q   n o rm asining  dispozit­

siyasi  —  h u k u m a tn in g   ruxsatisiz  yoki  qalbaki  hu[jatlardan  foydalanib  yoki 

b u n in g   u c h u n   belgilangan  chegara  p u n k ti  orqali  o ‘tm ay,  davlat  chegarasi- 

d a n   n o q o n u n iy   o l i s h n i n g   taqiqlanganligidir.  Dispozisiya  shu  x ulq-atvor 

qoidasining  o ‘zi,  yuridik  n o rm a n in g   o ‘zagi,  m a g ‘zidir.  A m m o ,  h u q u q

265

---

DAVLAT  VA  HU Q U Q   NAZARIYASI

norm asi  faqat  birgina  dispozitsiyaning  o ‘zidan  iborat  b o ‘la  olm aydi.  F aqat 

gipoteza  va  sanksiya  birlikda  dispozitsiya  atrofida  ja m la n g a n d a g in a   dis­

pozitsiya  hayotiy  kuchga  ega  b o ‘ladi  va  o ‘zining  tartibga  soluvchi  xususi- 

yatlarini  n a m o y o n   qiladi.  Dispozitsiya  -   bu  huqu q iy   x a tti-h a ra k a t  m o d e - 

lidir.

Dispozitsiyada  h u q u q   no rm asin in g   gipotezasida  k o ‘rsatilgan  holatlar 

mavjud  b o l g a n d a   h u q u q   subyektlari  rioya  etishlari  lozim  b o i g a n   qoida 

ifodalanadi.  M asalan,  0 ‘zbekiston  Respublikasi  K onstitutsiyasining  66- 

m oddasiga  muvofiq,  “ voyaga  yetgan,  m e h n a tg a   layoqatli  farzan d lar  o ‘z 

o ta -o n a la ri  h aqida  g ‘a m x o ‘rlik  qilishga  m a jb u rd irla r”  —  b u n d a ,  g ip o te z a ­

da  k o ‘rsatilgan  holatlar,  y a’ni  farzandlarning  voyaga  yetishi  va  m e h n a tg a  

layoqatli  b o ii s h i  hollarining  mavjudligi  dispozitsiyaning  am al  qilishiga 

sharoit  tu g ‘diradi,  y a ’ni  farzandlarda  o ‘z  o ta -o n a larig a  g ‘a m x o ‘rlik  qilish 

m ajburiyatini  vujudga  keltiradi.

Bajarilishi  shart  b o i g a n   yoki  aksincha,  m a n   etilgan  xulq -atv o r 

qoidalarini  bayon  qilishning  to la lig i  b o ‘yicha  dispozitsiyalar  oddiy,  tavsif 

etuvchi,  blanket  va  havola  etuvchi  dispozisiyalarga  b o l i n a d i .   O ddiy  dis­

pozitsiyada  x atti-h ara k at  tavsiflab  berilm aydi,  balki  b archa ga  m a ’lum 

tu s h u n c h a ,  ibora  (m asalan,  Jin o y at  kodeksining  9 7 -m o d d a s i  “ qasd d an  

o d a m   o l d i r i s h ” )  y o rd a m id a   t a ’riflanadi.  Bu  kabi  dispozitsiyalarda  izoh  va 

sharh  talab  etilm aydi,  a m m o   u lar  q o n u n ch ilig im izd a ju d a   kam   uchraydi.