171-§. Zyeman ho,pisasining elementar nazariyasi Zyeman hodisasi nazariyasining asoslarini Lorents yaratgan; u Zyeman tadqiqotla^idan xabardor bo‘lib, bu ishlarning bori- shiga yo‘l-yo‘riq ko‘rsatib turgan.
Lorentsning elektron tasavvurlaridan kelib chikadigan dispersiya nazariyasi atomdagi optik protsesslarga elektronlarning harakati sabab bo‘lsa kerak, deb faraz qilishga imkon beradi. Bunda monoxromatik yorug‘lik nurlarini elektronning oddiy garmonik qonun bo‘yicha qiladigan, yaʼni kvazielastik kuch taʼsiri ostida qiladigan harakatining natijasi deb, magnit maydoni taʼsiri ostida nurlarning o‘zgarishini esa elektron harakatining harakatdagi elektr zaryadiga magnit maydoni ko‘rsatayotgan qo‘- shimcha kuch tufayli o‘zgarish natijasi deb qarash kerak. Bu qo‘- shimcha kuch (Lorents kuchi)
F = evHsm(y, N) (171.1)
•
ko‘rinishda ifodalanadi va (v, N) tekislikka perpendikulyar bo‘l- gan chiziq bo‘ylab biror tomonga yo‘naladi, uning qaysi tomonga yo‘nalishi e ning ishorasiga va v bilan I yo‘nalishlari orasi- dagi munosabatga bog‘liq; bu yerda e — zaryad kattaligi, v — zaryad gezligi, N — magnit maydonining kuchlanganligi bo‘lib, hamma miqdorlar SGSM sistemasida berilgan.
31.3-rayem. Zeyeman effekgiking ele- mentar-nazariyasiga doyr.
Hisob oddiy va yaqqol bo‘lishi uchun elektronning maydon bo‘l- magan holdagi tebranma harakatini har qanday yo‘nalishli garmonik tebranma harakatni ajratish mumkin bo‘lgan komponentalarga ajra- tamiz. Bu komponentalardan biri maydon yo‘nalishi bo‘ylab yo‘nal- gan garmonik tebranish, qolgan ikkitasi bu yo‘nalishga perpendikulyar bo‘lgan o‘ng va chap doiraviy tekis harakatlar bo‘lsin. Magnit maydonining birinchi komponentaga ko‘rsatadigan taʼsiri nolga teng, chunki sin (v, N) — 0. Maydonning doiraviy komponentalarga ko‘rsatadigan taʼsiri qo‘shimcha ± evH kuchga teng bo‘lib, bu kuch e zaryadning ishorasiga va magnit maydonining yo‘nalishi bilan hara- kat yo‘nalishi orasidagi munosabatga bog‘liq ravishda doiraviy trayektoriyaning radiusi bo‘ylab markazga yoki unga teskari tomonga yo‘naladi (31.3-rayem, manfiy zaryad). Demak, maydon buylab qili- nadigan tebranma harakat o‘zgarmay, hamon dastlabki v chastota bilan davom etaveradi. Magnit maydoni zaryadga taʼsir etuvchi markazga intilma kuchni orttirishi (q. 31.3-a rasm) yoki kamaytirishiga (q. 31.3- b rasm) bog‘liq ravishda maydon taʼsirida bo‘ladigan doi raviy harakatlar katta (u + Av) yoki kichik (v — Av) chastotaga ega bo‘ladi.
Shunga muvofiq ravishda bun- day murakkablashgan harakat qi- luvchi zaryadning nurlanishi ham ancha murakkab bo‘lib qoladi: uni tegishli spektral apparat yordami- da ajratish mumkin bo‘lganturli V — Av, v, v -g Av chastotali uch- ta monoxromatik nur to‘plamitar- zida tasvirlash mumkin.
Spektral apparat magnit may- doniga perpendikulyar yo‘nalishda zaryadning tashki magnit maydo- niga parallel bo‘ladigan tebrani- shiga moye keladigan dastlabki v chastotani, yaʼni l- komponentadan iborat nurlanishnitopadi; V + Av va v — Av chastotali qolgan ikki nurlanish (o- komponentalar) zaryadlarning tashqi magnit maydoniga perpendikulyar bo‘ladigan tebranishiga moye keladi. Qo‘ndalang ef- fektda Zyeman kuzatgan normal triplet ana shunday talqin etiladi.
Magnit maydoni bo‘ylab ketgan yo‘nalishda kuzatganda v chastotali komponenta chiqmaydi (chunki yorug‘lik to‘lqinlari ko‘ndalang to‘lqinlardir), v-4-Av va v — chastotali qolgan ikki komponenta o‘ng va chap doyra bo‘yicha qutblangan yorug‘lik bo‘ladi. Bunda e zaryad manfiy bo‘lganda kamaygan chastotali chiziq chap doira bo‘yicha qutblanadi (^izil komponenta. q. 31.3-6 rasm), chastotasi ortgan chiziq esa o‘ng doira bo‘yicha qutblanadi (binafsha komponenta. q, 31.3-a rayem), e zaryad musbat bo‘lganda qizil va binafsha kom- ponentalarning doiraviy qutblanish yo‘nalishi avvalgiga teskari bo‘lishi kerak. 170- § da ko‘rganimizdek, tajribadan zaryadning ishorasi manfiy bo‘lgan holga oid munosabat topiladi.
Zaryad miqdorini aniqlash uchun harakatninT doiraviy kompo- nentalari chastotasining o‘zgarish qonunini topamiz. Magnit maydoni bo‘lmagan holda zaryadni aylana bo‘ylab harakatlantiruvchi markazga intilma kuch kvazielastik br tortishishdan iborat bo‘ladi, shuning uchun aylanishning doiraviy chastotasi (so = 2l/T) quyidagi shart- dan aniqlanadi:
