§. Qutblanish tekisligining magnit maydoni taʼsirita
aylanishi
1846 yilda Faradey optik jihatdan aktiv bo‘lmagan moddalarda qutblanish tekisligining magnit maydoni taʼsirida aylapishini aniqladi. Uning bu kashfiyotining fizika tarixidagi ahamiyati benihoya katta. Bu hodisa optik va elektromagnitik protsesslar orasidagi bog‘lanish ko‘ringan birinchi hodisa edi. Faradey o‘z kashfiyotining ahamiyatini xarakterlab kelib: «Men yorug‘lik nu- rini
magnitlay va elektrlay oldim, magnit kuch chizig‘ini yorita oldim”,— degan. Ammo bu ibora anglashilmovchilikka sabab bo‘l- masligi kerak: kuzatilayotgan hodisa magnit maydoni bilan yorug‘- lik to‘lqini maydonining bevosita o‘zaro taʼsirining natijasi emas, magnit maydoni o‘sha maydonga qo‘yilgan moddaga qutblanish tekisligini aylantiradigan qobiliyat berib, shu moddaning xossa- larinipsha o‘zgartiradi.
Faradey hodisasini bunday qilib amalga oshirish mumkin (30.9-rasm). Elektromagnitning qutblari
orasiga tadqiq etiladigan K jism, masalan, bir parcha shisha qo‘yamiz. Chiziqli qutblangan
yorug‘lik bu jism orqali shunday o‘tkaziladiki, bunda yorug‘likning yo‘nalishi bilan magnit maydonining yo‘nalishi bir xil bo‘ladi,
buning uchun elektromagnitning o‘zagi parmalab teshiladi. Magnit
maydoni bo‘lmagan holda polyarizatsion sistemani qorong‘ilikka
sozlab magnit maya,oni ulanganda qutblanish tekisligining buri-
30-9- rayem. Qutblanish tekisligining magnit maydoni taʼsiri ostida aylanishini kuzatish sxemasi.
lishini ko‘rish mumkin, bu burilish odatdagn usullar bilan kuza* tiladi va o‘lchanadi.
Bu hodisaning miqdoriy qonunlarini Faradey topgan bo‘lib, uni bir kator jismlarda Verde to‘liqroq tekshirgan:
qutblanish tekisligining l uzunligiga va magnit maydonining N kuchlanganligiga pro- porsionaldir:
bu yerda r — medsaga xarakterax bo‘lgach dzimly bo‘lib, Verde doi- 'млйси deb ataladi.
r ning qiymaglari uncha kagta emas. Uglerod sulfid CS2 va baʼzi nav shishalarda r ning qiymati qiyosach kagta bo‘ladi; agar l santimetr hisobida, N ersted hisobada ifedalangan bo‘lsa, CS2 da natriyning sariq D- chizig‘i uchun r=0',042, og‘ir flintda r= 0',06 — 0',09 bo‘ladi. Ko‘p jismlarda r yachada kichik: 0',01 dan 0',02 gacha oraliqdagi qiymatlarni olada. Gazlarning burish qo- biliyati yanada past.
Magnit maydoni taʼsirida hamma jismlar qutblanish tekis- ligini juda oz darajada bo‘lsa-da aylantiradi, degan fikrga shub- halanishga asos yo‘q. Ferromagnit metallarning (G‘e, Ni, So) juda yupqa shaffof qatlamlarida qutblanish tekisligi nihoyatda ko‘p burilgani kuzatilgan. Magnit maydoni 10 000 E bo‘lgan holda qalinligi 0,1 mkm bo‘lgan temir qatlami 2° ga buradi. Agar Verde qonunini tatbiq etish mumkin bo‘lsa, u holda bu maʼlumotlardan temirning r doimiysi 20° ga teng bo‘lib chiqar edi. Biroq haqi- qatda esa ferromagnit materiallarda qutblanish tekisligining . aylanishi maydonning kuchlanganligiga emas, balki magnitlan- ganlikka proporsional ravishda ortadi.
Aylantirish yo‘nalishi magnit maydoni bo‘ylab qarab turgan kuzatuvchiga nisbatan shartli ravyshda ^isob qilinadi. G‘oyat ko‘p moddalarda qutblanishtekisligi z/na tomonga, yaʼni elektromag- nitning o‘ramlari o‘ralgan tomonga aylanadi. Bunday moddalar musbat moddalar debataladi. Biroqteskari tomonga aylantiruvchi
30.10-расм. Қутбланиш текис- лигини магнит майдонида айлантирувчи моддада ёруғлик йўлини узайтириш.
moddalar ham bo‘ladi, ular manfiy moddalar deb ataladi. Hammamanfiy moddalar paramagnit atomlarga ega bo‘ladi. Biroq ko‘pchilik paramagnit jismlar va hamma diamagnit jism- lar qutblanish tekisligini musbat yo‘nalishda (o‘ng tomonga) aylantira- di.
Har bir jismning aylantirish yo‘nalishi magnit maydonining yo‘na- lishiga bog‘liq bo‘lib, yorug‘dikning
tarqalish yo‘nalishiga bog‘liq bo‘l- maydi. Qutblanish tekisligining tabiiy (aylanishida esa bizning yorug‘lik dastasi bo‘ylab yoki unga qarshi qarashimizga bog‘liq ravishda aylantirish yo‘nalishi har xil bo‘lar edi. Tabiiy aylantirishda hodisani yuzaga keltiradigan asosiy sabab yorug‘lik to‘lqini maydonining taʼsiri edi; shuning uchun manzaraning sim-
metriyasi uning E va N vektorlarining joylashishiga , yaʼni yorug‘lik yo‘nalishiga bog‘liq. Qutblanishtekisligi magnit maydoni taʼsirvda aylanganda asosiy sabab tashqi magnit maydonining taʼsiri bo‘ladi, shuning uchun aylantirish yo‘nalishi tashqi^ magnit maydonining yo‘nalishi bilan aniqlanib, yorug‘likning yo‘na- lishyga bog‘li^ bo‘lmaydi. , «.
Qutblanish tekisligini aylantirish yo‘nalishining yorug‘lik yo‘nalishiga bog‘liq emas ekanligi FaraDeyga effektni kuchayti- radigan o‘tkir yo‘l ishlatishga imkon yaratib berdi. Magnitning qutblari orasidagi masofaning tayinli ^iymatida yorug‘liknyng moddadagi yo‘lining d uzunligini orttirish uchun yorug‘lik ko‘p marta qaytariladi (ZO.Yu^rasm), buning uchun namunaning ichki yuzlariga (yorug‘lik kiradigan va chiqadigan jrylaridan tashqari) kumush yalatiladi.
Qutblanish tekisligining magnit maydoni taʼsirida aylanti- rilishi, tabiiy holdagi aylantirilish kabi, to‘lqin uzo‘nligiga bog‘liq bo‘lib, tempyoraturaga qarab birmuncha o‘zgaradi. V*erDe doimiysining to‘lqin o‘zunligiga bog‘lanishini (dispersiya) tax- minan Bio qonuniga o‘xshagan krnun bilan aniqlash mumkin:
(169.2)
r = J 4- BjM.
Faradey hodisasi Z&eman zffektiga bevosita bog‘liqdir. Shuning uchun b iz uning nazariy talqinini kelgusi bobgacha qoldirib turamiz.
