§. Qutblanish tekisligining magnit maydoni taʼsirita aylanishi

Эгри чизиқлар устидаги рақамлар тушиш
бурчакларини билдиради.

эканлигини яққол кўрсатади. Ленин бу ҳодисаларни, шу жум - ладан селектив фотоэффект ҳо- дисасини ҳам миқдорий томон- дан тўлиқ тавсифлаш учун ме­талл ҳақида фа к ат ҳозирги за­мой квантлар назариясигина бера оладиган чуқур тасав- вурлардан фойдаланиш керак.
Бу ва бундан олдинги пара- графларда кўриб чиқилган фото­
Ishqoriy metallarning yengil kuzatiladigan katta selektiv maksimumi toza metallga emas, balki gaz izlari borligi sababli metall sirtida vujudga keladigan birikmalarga tegishlidir. Juda ehtiyot bo‘lib tajriba o‘tkazganda toza sirtlar bilan ish ko‘- rish mumkin, bularda effekt ancha zaif bo‘ladi. Shunga qaramay, selektiv fotoeffektning mavjudligi va uning xususiyati fotoeffekt hodisasini tushunishda to‘lqin tasavvurlarning unumli
effekt qonunlari yorug‘lik nurining qiyosan kichik intensivliklari uchun topilgan edi. Fotoeffektni kvant tasavvurlariga asosan talqin etganda elektronning ajrab chiqishi tushayotgan yorug‘likning bir fotonining energiyasini elektronga uzatish bilan bog‘lanadi. Kuchli yorug‘lik taʼsir qilganda atom va molekulalarning optik elektroni bir necha fotonning energiyasiga ega bo‘lishi mumkin (ko‘p fotonli yutish va ionlanish, q. 157-§) ekanini biz yuqorida ko‘rib o‘tdik. Metallarning erkin elektronlari uchun ham xuddi shunday hodisa yuz berishi kuzatilgan (Farkash va hamkasblari, 1967 y.)
Agar metall sirtini yoritganda elektron N ta fotonning energiyasini (yaʼni Nhv energiyani) o‘zlashtira olsa, u xolda chegaraviy chastotaning N marta kamayishini (fotoeffekt sizil chegarasining uzun to‘lqinlar sohasiga siljishini) kutish kerak. Fotoeffekt Hodisasini k.izil chegaradankeyin kuzatishga intensivligi juda katta yorug‘lik talab qilinishi uzoq vaqt xalaqit berib keldi; yorug‘lik kuchli bo‘lganda metall qattiq qizib, termoelektron emissiya xrdisasi⁸ vujudga keladi, bu xrdisaning kuzatilishida esa qizil chegara degan tushunchaning o‘zi yo‘q. Termoemissiyaning pa- nalovchi taʼsirini deyarli butunlay yo‘qotish uchun lazer nurining muddati 10~ⁿ—10~ ¹²s bo‘lgan juda qisqa impulslari (q. 230- §) ish- latildi va fotokatod sirpanuvchan ravishda yoritildi (tushish bur- chagi 85’ ga yaqin). Ikkala usul ham qizitishni kamaytirishga va termoelektron emissiyaning taʼsirini susaytirishga olib keladi. Bu sharoitlarda fotoelektronlarning chikishi qizil chegaradan ancha uzoqda (yoruglik chastotasi chiqish ishi belgilaydigan chegara- viy chastotadan besh marta kam bo‘lganda) ishonchli ravishda qayd qilingan.
Ko‘p foton li (yaʼni chiziqli bo‘lmagan) fotoeffekt qonunlari bilan biz ko‘rib o‘tgan chiznqli (bir foton li) fotoeffekt qonun- lari o‘rtasida umumiylik ko‘p. Yorug‘lik nurining chastotasi
PIN ^!i(N — 1)
chegaralarda yotgan bo‘lib, fotoelektronы in g chikishi uchun u kamida N ta foton yutishi zarur bo‘lsin. Fotoelektronlarning tezliklar bo‘yicha taqsimotini tekshirishlar shu narsani ko‘rsatadiki, bu sharoitda Eynshteynning (177. 1) tenglamasiga o‘xshash bo‘lib, foto- elektronning haqiqatan N ta fotonning energiyasigi ega bo‘lgan- 1 2
ligini bildiradigan -u + P=Nhv munosabat o‘rinli bo‘ladi. To‘yinish tokining kattaligi bilan aniqlanadigan fotoelektron lar soni yorug‘lik intensivligini N - darajasiga proporsional ekan. Yorug‘lik qutblanishining va tushish burchagining o‘zgarishi (q. 32.9- rayem) chizikli bo‘lmagan fotoeffekt yuz berishiga asosiy sabab yoruglik elektr maydoni kuchlanganligining katod sirtiga perpendikulyar bo‘lgan tashkil etuvchisi ekanligiii aniqlashga im- kon berdi.
Chiziqli bo‘lmagan fotoeffektы in g yukrrida ko‘rsatib o‘tilgan xususiyatlari turli materiallardan (natriy, oltin, kumush va boshqalar, yarim o‘tkazgichlar) yasalgan fotokatodlarni N ning 2, 3, 4 va 5 ga teng qiymatlarida va yorug‘lik intensivligi o‘zgari- shining keng (0,1 dan YU³ MVt/sm² gacha) intervalida tekshirish yo‘li bilan topilgan. Yorug‘lik oqpmi taxminan 10⁴ MVt/sm² ga teng bo‘lganda avtoelektron (yoki sovuq) emissiyaga o‘xshagan yana bir chiziqli bo‘lmagan hodisa yuz beradi: to‘lqinning elektr maydoni metall sirtidagi potensial to‘siqning balandligini o‘zgartiradi va natijada chyqnsh energiyasiga ega bo‘lmagan elektron to‘siqdan“sizib ўтиш» imkoniyatiga ega bo‘ladi. Agar elektronning tulkin xususiyatlariga ham ega ekanligi va elektronning potensial to‘- siqdan o‘tishi tushish burchagi to‘la qaytishining chegaraviy burcha- gidan katta bo‘lgan xrlda elektromagnitik to‘lqinnin.g optik ji- hatdan zich jismning yupqa katlamidan o‘tishiga (q. XXIV bob) o‘xshash ekanligi hisobga olinsa, elektronning potensial to‘siq- dan bunday «sizib ўтишини» tushunish oson bo‘ladi.G‘altak yoki magnitning maydonga nisbatai egallagan oxirgi vaziyati kkilamchi effekt bo‘lib, u podshipnik lardagi ishkalanish natijasidir; tebra- nishlarning kinetik energiyasi issiqlikka aylanadi.

1 elm ning qabul qilingan qiymzti: elm = 1,7588047 (49)- 107 SGSM.

2 E. V. Shpolskiy, Atom fizikasi, I t., «O‘qiguvchi», T., 1970.

3 Bekkerel Zeyemanning teskari effektini yutilish polosalari ayniqsa past temperaturalarda nihoyatda ensiz bo‘ladigan ba’zi kristallavda ham (ksenotit, tizonit ) kuzatishga muvaffaq bo‘lgan.

4A. G. Stoletov, Izbranniye sochineniya, Gostexizdat, 1950, 191-bet.

5 Elektrodlarning joylashish shaklining eng yaxshisi sferik konden­sator shaklidir; kondensatorning ichku sharchasp yorug‘likka sezgir sirt bulib, sharchaning o‘lchamlari tashqi sharning o‘lchamlarnga nisbatan kichik.

6 Milliken va Lukirskiy topgan qiymatlar elektron zaryadining yangi, aniqroq qiymatiga asosan qayta hisoblab ko‘rsatilgan.

7 Schyotchik kichik silindr bo‘lib, bu silindrning ichida izolyator ustiga nayzacha yoki ingichka sim o‘rnatilgan. Silindr bilan nayza o‘rtasiga katta potensiallar farqi beriladi. Vujudga kelgan elektr maydoni juda notekis bo‘lib, nayza (yoki sim) yaqinida juda kuchli bo‘lishi mumkin. Agar shunday elektr maydoniga bir necha elektron yoki ion tushib qolsa, ular elektr may­doni ta’sirida katta tezlik olishi va atrofdagi gaz molekulalari bilan tuqnashib ularni ionlashtirishi mumkin. Shunday qilib, ionlarning soni tez ko‘payadi va schyotchik orqali qisqa vaqt davomida kuchli tok o‘tadi. Shuning uchun schetchik ayrim elektron yoki ionlarning paydo bo‘lishini qayd qilishi sanashi) mumkin va shu jihatdan eng sezgir asboblardan biri bo‘lib qoladi. Keyingi yillarda schyotchiklar kosmik nurlarni tekshirishda keng qo‘llanila b osh la di.

8 Termoelektron emissiya hodisasi yuz berishiga metallning eng tez hara- katlanadigan va chiqish ishidan katta energiyaga ega bo‘lgan elektronlari po­tensial to‘siqdan oshib, metalldan tashqariga chikishi sabab bo‘ladi. Hodisa bilan to‘laroq tanishish uchun S. G. Kalashnikovniig «Elektr» kitobiga pa­rang: «uqituvchi», 1979.