“ пул ва банклар

 
деб номланувчи нақдсиз пул айланмаси мавжуд.
 
 
Пул айланмаси таркиби қуйидагича бўлади: 
 
 
 
 
 
 
 
4.1.1-расм. Пул айланмаси таркиби 
Чизмадан кўриниб турганидек, пул айланмасини тўртта йўналишга 
ажратиш мумкин.
Биринчи йўналиш, пул маблағлари шаклига кўра, нақд пулли айланмаси 
ва нақдсиз пул айланмасидан ташкил топган.
Иккинчи йўналиш, пул айланмасида иштирок этаётган субъектлар 
жойлашувига кўра, бир шаҳар ичидаги ва шаҳарлараро пул айланмасидан 
иборат.
Pul 
funktsiyalariga 
ko’ra 
Pul aylanmasi 
Pul belgilariga 
ko’ra
Sub’ektlarni 
joylashish 
o’rniga ko’ra 
Tovar pul 
munosabatlarining
aks ettirilishiga 
ko’ra
Shaharla
r aro 
aylanma 
Shahar 
ichidagi 
aylanma 
Muomila 
vositasi
To’lov 
vositasi 
Tovar 
siz pul 
aylan 
masi 
Naqd 
pul 
aylan
masi 
Naqd
siz 
pul 
aylan
masi 
Tovarli 
pul 
aylanm
asi 

---

Учинчи йўналиш, пул функцияларининг намоён бўлишига қараб 
муомала воситаси ва тўлов воситаларини ўз ичига олади.
Тўртинчи йўналиш, товар – пул муносабатларининг акс этишига кўра, 
товарли пул обороти ва товарсиз пул оборотлари кўринишида намоён 
бўлади. 
Пул айланамаси таркибида нақд пулли ёки нақд пульсиз ҳисоб – 
китоблар ҳажмининг паст ёки юқори эканлиги қатор омиллар билан 
изоҳланади. Хусусан, улар қуйидагилардан иборат: 
– мамлакатнинг ижтимоий – иқтисодий ривожланиш ҳолати, аҳолининг 
маънавий, иқтисодий ва ҳуқуқий онги; 
– миллий иқтисодиётни бошқариш тартиби ва ривожланганлик 
даражаси; 
– мамлакат банк тизимининг ривожланганлик даражаси ва унга аҳоли 
ишончининг мустҳкамлиги; 
– 
реал 
секторнинг 
ривожланганлиги 
ва 
иқтисодиётнинг 
рақобатбардошлиги; 
– Марказий банкнинг пул – кредит сиёсатини амалга ошириш бўйича 
мустақиллигининг таъминланганлик даражаси. 
Нақд пул ва нақд пульсиз ҳисоб – китоблари ўртасида жуда яқин 
боғлиқлик мавжуд бўлиб, нақд пуллар нақдсиз пул кўринишига, нақдсиз 
пуллар нақд пул кўринишига ўтиш орқали улар доимий равишда бир – 
бирини тўлдириб туради. Масалан, корхона ва ташкилотларнинг банкдаги 
нақдсиз пуллари ишчи ходимларга нақд пул ва унга тенглаштирилган 
маблағлар кўринишида берилади. Аҳолининг қўлидаги нақд пуллар эса 
банкларга омонат сифатида қўйилганда банклар учун кредит ресурси 
сифатида нақдсиз пул кўринишида майдонга чиқади. Шу тариқа нақд пул ва 
нақд пульсиз айланмалар бир – бирига чамбарчас алоқадорликда амал 
қилади.