― pul va banklar ‖ fanidan 2017/2018 o‗quv yili uchun mo‗ljallangan

 

 

 

6.2. Pul tizimining elementlari. 

 

amonaviy pul tizimi quyidagi elementlarni o`z ichiga oladi: pul birligi; 

valyuta  kursini  o‘rnatish  qoidalari,  baholar  masshtabi;  pul  ko‘rinishlari;  emissiya 

tizimi; davlat yoki kredit apparati. 

Pul tizimining tarkibiy qismi milliy valyuta tizimidir. 

Pul  biriligi  -  qonuniy  tarzda  o`rnatilgan  pul  belgisi  bo`lib,  barcha  tovarlar 

bahosini o`zaro solishtirish va ifodalash uchun xizmat qiladi. Ko`pincha pul biriligi 

mayda  bo`linuvchi  qismlarga  ajraladi.  Kupchilik  mamlakatlarda  o`nlik  bo`linish 

tizimi  urnatilgan.  Masalan,  1:10:100  (AQSh  dollari  100  sentga,  1  funt  sterling  - 

100 pensga, 1 Indoneziya rupiyasi - 100 sentga teng va x.k) 

Rasman  baholar  masshtabi  o‘zining  iqtisodiy  ma‘nosini  davlat  monopolistik 

kapitalizmi  rivojlanishi  va  kredit  pullarni  oltinga  almashinishi  to‘xtatilgandan 

so‘ng yo‘qotdi. 1976-1978 yilda o‘tkazilagan Yamayka valyuta isloxoti natijasida 

oltinning rasmiy narxi va pul birliklarning oltin tarkibi bekor qilindi. 

Qonuniy  to‘lov  vositasi  bo‘lgan  pul  ko‘rinishlari  -  bular  asosan  bank  kredit 

biletlari,  qog‘oz  pullar  (xazina  biletlari)  va  tangalardir.  Masalan,AQSh  da 

Z 

---

muomalada quyidagi pullar mavjud: 100, 50, 20, 15, 5 va1 dollarlar, bank biletlari. 

Xazina  biletlaridan  tashqari 

;

  kumush-mis  va  mis-nikel  tangalar  (50,20,  10,  5,  1 

sentli)  chiqariladi.  Buyuk  Britaniyada  muomalada  50,  20,  10,  5,  1  f.  st. 

banknotalar: 1 f. st., 50, 10, 5, 2 pensli, 1 va 1/2 pensli tangalar amal qiladi. Yana 

eski 2 va 1 shilling tagalari yuritiladi, ular yangi 

10  va  5  pensga  teng.  Agar  rivojlangan  mamlakatlarda  asosan  bank  biletlari 

chiqarilsa,  qator  rivojlanayotgan  mamlakatlarda  ko‘prok  xazina  biletlari  chiqarish 

keng tarqalgan. Masalan, Indoneziyada 50, 25, 10, 5, 1 sent qiymatli, Xindistonda - 

1 rupiya qiymatli xazina biletlari chiqariladi. 

Yuzaga  kelgan  vaziyat  va  pul  tizimi  rivojining  yuqorida  ko‘rsatilgan 

variantlari  tahlili  asosida  dastlab  O‘zbekiston  Respublikasi  Vazirlar 

Mahkamasining  1993  yil  12  noyabrdagi  «O‘zbekiston  Respublikasi  hududida 

so‘m-kuponlarni muomalaga kiritishni joriy qilish to‘g‘risida»gi qaroriga muvofiq 

1993  yil  15  noyabrdan  boshlab  oraliq  valyuta  sifatida  «so‘m-kupon»  1  so‘m  -  1 

rubl nisbatda muomalaga kiritildi. 

1994  yilda  milliy  valyutaning  muomalaga  kiritilishi  bank  tizimi 

rivojlanishining birinchi bosqichini yakunladi va ikkinchi bosqichini boshlab berdi. 

Bu  iqtisodiyotda  amalga  oshirilayotgan  islohotlarda  sifat  jihatidan  yangi  bosqich 

boshlanganidan  darak  berardi.  Bu  davrda  Markaziy  bank  asosiy  e‘tiborni 

makroiqtisodiy  barqarorlikni  ta‘minlashga  va  shu  asosda  iqtisodiy  islohotlarni 

chuqurlashtirish va iqtisodiy o‘sish uchun qulay sharoitlar yaratishga qaratdi. 

Bu davrda pul tizimining huquqiy bazasi mustahkamlanib, bank qonunchiligi 

takomillashtirildi.  1995  yili  «O‘zbekiston  Respublikasining  Markaziy  banki 

to‘g‘risida»gi Qonuni va 1996 yili O‘zbekiston Respublikasining «Banklar va bank 

faoliyati  to‘g‘risida»gi  Qonunining  yangi  tahrirda  qabul  qilinishi  zamonaviy  pul 

tizimini  tashkil  etilishini,  tijorat  banklarini  xalqaro  moliya  bozorlariga  chiqishini, 

aholi,  korxonalar  va  xorijiy  sarmoyadorlarning  pul  tizimiga  bo‘lgan  ishonchini 

mustahkamlanishini,  barqaror  iqtisodiy  o‘sishni  hamda  xalq  farovonligini 

oshirilishini ta‘minlashga qaratilgan istiqbollarni belgilab berdi.