izning pul ta‘minotida pul bazasidagi o‘sishiga qaramasdan, ko‘paytiruvchi
pul kamayishini va faqatgina uncha katta bo‘lmagan miqdorda ta‘minlovchi
pulning oshishini taxmin qiladi.
61
Pul agregatlari – bu pul massasini muqobil o‘lchash imkoniyatini beruvchi
ko‘rsatkichlardir. Xalqaro amaliyotda quyidagi pul agregatlaridan keng
foydalaniladi:
1. M0 – bu agregatni hisoblash uchun Markaziy bank tomonidan muomalaga
chiqarilgan ya‘ni emissiya qilingan barcha naqd pullar summasidan banklar va
korxonalarning kassasidagi naqd pullarning qoldig‘I ayirib tashlanadi. Tarqqiy
etgan mamlakatlar bank amaliyotida M0 hisobga olinmaydi.
2. M1 = M0 + talab qilib olinadigan depozitlar + yo‘l cheklari. Ayrim
mamlakatlarda kredit kartalari ham M1 tarkibiga kiritiladi.
3. M2 = M1 + muddatli depozitlar + jamg‘arma depozitlar. M2 hisoblashda
summasi uncha katta bo‘lmagan muddatli va jamg‘arma depoztlar olinadi.
4. M3 = M2 + yirik summadagi muddatli depozitlar + deposit sertifikatlari +
jamg‘arma sertifikati.
5. M4(L- AQShda) = M3 + davlatning qisqa muddatli obligatsiyalari +
korporativ obligatsiya + jamg‘arma obligatsiyalar + bank akseptlari + pul bozori
o‘zaro fondlari paylari.
Taniqli olim F.Mishkenning fikriga ko‘ra Markaziy bank pul agregatlarining
qisqa muddatli davriy orqalidagi o‘sishini e‘tiborga olmasligi lozim, chunki pul
agregatlarining qisqa davrda o‘sishi mavsumiy omillar ta‘sisirida bo‘ladi. Shuning
uchun pul massasining yillik o‘sish sur‘atlarini nazorat qilish lozim.
Sanoati rivojlangan mamlakatlarning moliya statistikasida pul massasini
aniqlashda quyidagi asosiy pul agregatlari to‘plamidan (guruhidan) foydalaniladi:
M-1 agregati – muomaladagi naqd pullar (banknotalar, tangalar) va joriy bank
schyotlaridagi mablag‘larni o‘z ichiga oladi;
M-2 agregati – M-1 agregati va tijorat banklaridagi muddatli va jamg‘arma
qo‘yilmalaridan (to‘rt yilgacha) tarkib topgan;
M-3 agregati – o‘z ichiga M-2 agregati va ixtisoslashgan kredit
muassasalaridagi jamg‘arma qo‘yilmalarini kiritgan;
M-4 agregati – M-3 agregati hamda yillik tijoriy banklarining depozitli
sertifikatlaridan iborat.
AQSh da pul massasini aniqlash uchun 4 ta pul agregati, Yaponiya va
Germaniyada – 3 ta, Angliya va Frantsiyada – ikkita pul agregatidan foydalaniladi.
Pul massasi tarkibi va dinamikasini tahlil qilish Markaziy bank tomonidan
to‘g‘ri pul-kredit siyosati olib borishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Rossiya Federatsiyada muomaladagi jami pul massasi hisob-kitobi uchun
quyidagi pul agregatlari qo‘llaniladi.
M-O agregati – naqd pullar;
M-1 agregati – M-O agregati va hisob-kitob, joriy va boshqa schyotlar
(maxsus schyotlar, kapital qo‘yilmalar schyotlari, akkreditiv va chek schyotlari,
61
Frederic S.Mishkin. The economics of money, banking and financial markets. Pearson Education Limited pp.
2013. pp. 379-403
mahalliy byudjet schyotlari, byudjet, kasaba, uyush-malari, jamoat va boshqa
tashkilotlarning schyotlari, davlat sug‘urta mablag‘lari, uzoq muddatga kreditlash
fondi) dagi mablag‘lar ti-jorat banklariga qo‘yilmalar va jamg‘arma banklaridagi
talab qilib olinadigan depozitlarning yig‘indisiga teng;
M-2 agregati – M-1 agregati va jamg‘arma banklaridagi muddatli
qo‘yilmalardan iborat;
M-3 agregati – M-2 agregati hamda depozitli sertifikatlar va davlat zayom
obligatsiyalari yig‘indisidan iborat.
Pul massasi tarkibini uning harakatiga qarab ikkiga bo‘lish mumkin, ya‘ni pul
massasining aktiv qismi – bu pul mablag‘larining xo‘jalik faoliyatidagi turli xil
shakldagi hisob-kitoblarni olib borish bilan bog‘liq qismi va ikkinchisi passiv qism
– jamg‘ar-madagi pullar va hisob raqamlardagi qoldiqlar hisoblanadi.
Pul massasi naqd pullardan tashqari muddatli hisob raqamdagi mablag‘ va
jamg‘armalarni, depozit sertifikatlari, investitsion fondlarning aktsiyalarini o‘z ichiga
oladi. Pul massasining yuqoridagi elementlari «kvazi» - ―qariyb pullar‖ deb ham
yuritiladi. Kvazi - pullar likvid aktivlar bo‘lib, ular tez orada pulga aylanishi mumkin.
O‗zbekistonda pul massasi quyidagi tarkibiy qismlardan iborat.
M
0
– naqd pullar;
M
1
– M
0
+ schyotlardagi pul qoldig‗i + mahalliy byudjet mablag‗lari +
byudjet, jamoa va boshqa tashkilot mablag‗lari;
M2 –M1 + tijorat banklaridagi muddatli jamg‗armalar;
M3 – M2 + sertifikatlar + maqsadli zayom obligatsiyalari + davlat zayom
obligatsiyalari + xazina majburiyatlari.
Pul agregatlari M1 va M2 ning bir-biridan farqi M2 ning o‗z tarkibiga yaqin
orada pulga aylanishi mumkin bo‗lgan «kvazi» - qariyb pullarni olishdadir.
Pul massasining turli xil ko‗rsatkichlarini ishlatish pul muo-malasi holatini
tahlil qilishga turli tomonlardan yondashishga im-kon beradi.
Mamlakat miqyosida pul massasi hajmining o‗zgarishi muomala-dagi pul
massasining o‗zgarishi natijasi va pulning aylanish tez-lashganligining natijasi
bo‗lishi mumkin.
Pulning aylanish tezligi – pul muomala va to‗lov vositasi sifa-tida amal
qilgandagi uning harakat ko‗rsatkichidir. Uning miqdori ni hisoblash qiyin,
shuning uchun uni hisob-kitob qilishda bil-vosita ma‘lumotlardan foydalaniladi.
Sanoati rivojlangan mamlakatlarda asosan pul aylanish tez-ligi o‗sishining
ikki ko‗rsatkichi hisoblanadi:
– daromadlar aylanmasi pulning muomalada bo‗lish tezligi ko‗rsatkichi. Bu
ko‗rsatkich yalpi milliy mahsulot (yamm) yoki milliy daromadning pul massasiga,
aniqrog‗i M-1 yoki M-2 pul agregatiga nisbati bilan aniqlanadi. Bu ko‗rsatkich pul
muomalasi va iqtisodiy rivojlanish jarayoni orasidagi o‗zaro aloqadorlikni ko‗rsatadi;
– to‗lov aylanmasida pulning aylanuvchanlik ko‗rsatkichi. Bu ko‗rsatkich
joriy bank hisob raqamlari bo‗yicha o‗tkazilgan mablag‗lar yig‗indisining pul
massasi o‗rtacha qiymatiga nisbati sifatida aniqlanadi.
Pulning aylanish tezligi o‗zgarishi umumiqtisodiy (iqtisodiyot-ning davriy
rivojlanishi, iqtisodiy o‗sish, narxlar sur‘atlari), ham to‗la monetar (to‗lov
aylanmasi tarkibi, kredit operatsiyalari va o‗zaro hisob-kitoblarning rivojlanishi,
pul bozorida foiz stavka-larning darajasi va h.k. lar) omillariga bog‗liq.
Pul aylanishining tezlashuviga metall pullarning kredit pul-lar bilan
almashishi, o‗zaro hisob-kitoblar tizimining rivojla-nishi, banklar ishiga EHMning
kiritilishi, pullik hisob-kitob-larda elektron vositalarning ishlatilishi yordam beradi.
Pul qadrsizlangan hollarda iste‘molchilar pullarining to‗lov qobiliyatini
saqlab qolish uchun ko‗proq tovarlar ko‗proq xarid qiladilar. Bu esa pul aylanishini
tezlashtiradi. Boshqa ko‗rsatkichlar o‗zgarmas bo‗lganida pul aylanishining
tezlashishi pul massasi oshishini bildiradi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
