― pul va banklar ‖ fanidan 2017/2018 o‗quv yili uchun mo‗ljallangan

 

11.2.  Markaziy  bank  faoliyatining  maqsadi    va  vazifalari.  Markaziy 

bankning tashkiliy tuzilishi. 

arkaziy bank quyidagi asosiy funktsiyalarni bajaradi: 

-banknotalar (naqd pullar) emissiyasi, 

-davlatning oltin - valyuta zaxiralarini saklash, 

-pul-kredit   siyosati   instrumentlari   yordamida   iqtisodni muvofiqlashtirish, 

-kredit institutlari faoliyatini muvofiqlashtirish, 

-davlat banki sifatida faoliyat ko‘rsatish, 

-to‘lov-xisob munosabatlarini tashkil qilishni  belgilab berish, 

-valyuta kursini muvofiqlashtirish. 

Jahonning  barcha  mamlakatlarida  banknotalarni  muomalaga  chiqarish 

funktsiyasi Markaziy banklarning asosiy funktsiyalaridan biri xisoblanadi va u bu 

soxada  monopol  xuquqga  ega.  Kredit  pullar  Markaziy  bank  tomonidan  qonunda 

belgilangan  ravishda  chiqariladi  va  Markaziy  bank  muomalaga  chiqarilgan 

pullarning qaytib bankga kelib tushishi choralarini ishlab chiqishlari zarur. 

Davlatning oltin - valyuta rezervlarini boshqarish funktsiyasi. Markaziy Bank 

davlatning  oltin,  kimmatbaxr  metal  va  kamyob  toshlarni  valyuta  zaxiralarini 

boshqaradi.  Davlatning        rasmiy  oltin-valyuta  zaxiralari  xalkaro  xisob-kitoblarda 

aktivlar rezervi, xisob-kitoblar bo‘yicha davlatning kafolatli sug‘urta fondi sifatida 

namoyon  bo‘ladi.  Odatda  mamlakat  oltin  zaxiralarining  asosiy  qismi  Markaziy 

bank ixtiyoriga berilgan bo‘ladi. Ba‘zi davlatlarda oltin zaxiralar moliya ministrligi 

ixtiyorida bo‘lib, markaziy bank oltin bilan operatsiyalarni olib boradi. 

Markaziy banklar mamlakat valyuta rezervlarini o‘zida yig‘adi va burezervlar 

xaltaro  xisob-kitoblarni  amalga  oshirish,  to‘lov  balansi  defitsitini    qoplash    va   

mamlakat  milliy  valyutasi  kursining barqarorligini ta‘minlash uchun ishlatiladi. 

Markaziy  bank  orqali  davlatning  iqtisodiy  siyosati,  yanada  aniqrog‘i 

davlatning  pul-kredit  siyosati olib boriladi. Markaziy  bankning  pul-kredit  siyosati 

davlatning  shugisodni  boshkarish  siyosatining  bir  qismi  bo‘lib,  muomaladagi  pul 

massasi, kredit xajmi, foiz stavkalari darajasini va boshqa pul muomalasi va ssuda 

kapitali bozori ko‘rsatkichlarini   o‘zgartirish   bilan bog‘liq bo‘lgan chora-tadbirlar 

yig‘indisidan tashkil topadi. 

Pul-kredit  siyosatining  asosiy  maqsadi  milliy  valyuta  barkarorligini 

ta‘minlash, valyuta kursi va foiz stavkalarini oqilona o‘rnatish asosida inflyatsiya 

                                                 

118

 

cbu.uz/uzc/o-banke/istoriya-bankovskoy-sistemy/

 

M 

---

sur‘atlarini  kamaytirish,  kreditdan  foydalanishning  samaradoryaigini  oshirish  va 

iqtisodiyotning barqaror o‘sishini ta‘minlashdan iborat. 

Pul-kredit siyosati ikki yo‘nalishda olib borilishi mumkin. Birinchi yo‘nalish - 

kredit ekspantsiyasi bo‘lib, bu  siyosat pul-kredit emissiyasini rag‘batlantirish yo‘li 

bilan  olib  boriladi,  ya‘ni  ishlab  chikarish  sur‘atlari  tushib  ketgan  holda, 

kon‘yunkturada  rivojlanishga  erishish  mumkin.  Ikkinchi  yo‘nalish  -  kredit 

restriktsiya  siyosati  bo‘lib,  u  iqtisodiy  o‘sish  davrida  pul-kredit  emissiyasining 

qisqarishiga asoslanadi. 

Markaziy  bank  ―tor‖  va  ―keng‖  ma‘noda  pul  -kredat  siyosatini  olib  borishi 

mumkin.  ―Tor‖  siyosatda  valyuta      bozorida  investitsiya,  xisob  stavkasi  va  qisqa 

muddatli  kreditlar  buyicha  foiz  stavkalariga  ta‘sir  qiluvchi  boshqa  instrumentlar 

yordamida  valyuta  kursini  maqbulliliga  erishish  tushuniladi.  ―Keng‖  siyosatda 

muomaladagi  pul  massasiga  ta‘sir  qilish  orqali  inflyatsiyaga  qarshi  ko‘rash  olib 

borish  tushiniladi.  Pul-kredit  siyosatining  xalqaro  jixatlari  valyuta  kursi,  valyuta 

rezervlari  va  to‘lov  balansi  kabi  masalalarning  echimiga  karatilgan  bo‘ladi. 

Markaziy bank ruxsat etilgan instrumentlar yordamida pul muomalasini boshqarib 

boradi.  Markaziy  bankning  pul-kredit  siyosatining  asosiy  instrumentlari  bo‘lib 

quyidagilar xisoblanadi: 

-minimal majburiy rezerv normalarini o‘rnatish, 

-foiz (diskont) siyosati , 

-tijorat banklarini qayta moliyalashtirish, 

-ochiq bozor siyosati, 

-targetlash va boshqalar.