― pul va banklar ‖ fanidan 2017/2018 o‗quv yili uchun mo‗ljallangan

11.4.  Markaziy  bankning  ―davlatning  banki‖  funktsiyasi;  rasmiy  oltin-

valyuta zaxiralarini boshqarish funktsiyasi. 

 

arkaziy  bank,  davlat  banki  sifatida,  Davlat  byudjetining  kassali 

bajarilishini  amalga  oshiradi,  davlat  organlarining  naqd  pulsiz  operatsiyalarini 

ma‘lum  qismini  amalga  oshiradi,  xukumatning  tashqi  qarzlarini  to‘lashga  xizmat 

qiladi,  byudjet  defitsitining  ma‘lum  qismini  qoplashga  va  boshqa  davlat 

muassasalarining  xarajatlarini  moliyalashtirish  maqsadlariga  qisqa  muddatli 

kreditlar  beradi.  Hamda  xukumatga  pul-kredit  va  valyuta  masalalari  bo‘yicha 

maslahatlar beradi. 

Masalan, Bundesbank davlat banki sifatida Federatsiyaga, ma‘muriy-hududiy 

bo‘linmalarga  hamda  Federatsiyaning  parabyudjet  fondlariga  kreditlar  berish 

huquqiga  ega.  Bu  kreditlar  hajmi  cheklangan  bo‘lib,  qisqa  muddatli  xarakterga 

egadir. 

Davlat banki sifatida Bundesbank, xukumat nomidan uning obligatsiyalarini, 

moliyaviy  veksellarini  sotadi  va  ularni  sotish  uchun  e‘lon  qiladi.  U  federal 

zayomlar kursini barqaror darajada saqlanishi uchun javobgar hisoblanadi. 

Markaziy  bank  davlatning  asosiy  bankiri  va  xukumatning  moliyaviy 

maslahatchisi bo‘lib hisoblanadi. Bu borada: 



  xukumat miqyosidagi tashkilotlarning hisob raqamlarini yuritadi; 



  davlat  zayomlarini  chiqarish,  saqlash  va  ular  bilan  tegishli 

operatsiyalarni amalga oshiradi; 



  xukumatga kredit beradi; 



  davlatning oltin-valyuta va qimmatbaho toshlardan iborat rezervini o‘zida 

saqlaydi va boshqaradi; 



  mamlakat miqyosida valyuta kursini o‘rnatadi, foiz siyosatini yurgizadi va 

davlatning  boshqa  davlatlar  oldidagi  majburiyatlariga  javob  beradi.  Ular  bilan 

korrespondentlik munosabatlarini o‘rnatadi va olib boradi.

124

 

Markaziy  bankning  davlat  banki  sifatidagi  funktsiyasining  muhim 

kqrinishlaridan  biri  xukumatning  tashqi  qarzlarini  to‘lash  jarayonida  namoyon 

bo‘ladi. 

Oltin-valyuta  zaxiralarini  boshqarish  funktsiyasi.  Rivojlangan  davlatlarda 

xukumatning 

odatda, 

chet 

el  valyutalarida 

hisob-raqamlari 

bo‘lmaydi. 

Mamlakatning  oltin-valyuta  zaxiralarini  boshqarish  Markaziy  bank  zimmasida 

bo‘lib,  ularning  summasi  Markaziy  bank  balansida  aks  etadi.  Xukumatning  esa, 

                                                 

123

 www.bundesbank.de/Navigation/EN/Bundesbank 

124

 http://www.bundesbank.de/Navigation/EN/Home 

M 

---

chet el valyutalarida tashqi qarzlari mavjud bo‘ladi. qarzni tqlash muddati kelishi 

bilan  xukumat  Markaziy  bankka  tqlov  topshiriqnomasi  yozadi.  Bank  qzining 

valyuta  zaxiralari  hisobidan  xukumatning  tashqi  qarzini  to‘laydi  va  to‘langan 

summaning  milliy  valyutadagi  ekvivalentini  xukumatning  hisob  raqamlaridan 

chegirib oladi. 

Rivojlangan  industrial  davlatlarda  Markaziy  bank  bajaradigan  an‘anaviy 

funktsiyalardan  biri  -  valyuta  zaxiralarini  boshqarishda  Markaziy  bankning 

monopol  mavqeiga  ega  ekanligidir.  Xususan,  Avstriya,  Buyuk  Britaniya, 

Germaniya,  AQSh  kabi  davlatlarning  markaziy  banklari  mamlakat  valyuta 

zaxiralarini boshqarishda ana shunday huquqqa egadirlar. 

Markaziy  banklarning  maslahatlar  berish  va  ma‘lumotlar  bilan  ta‘minlash 

funktsiyasini uning davlat banki sifatidagi funktsiyasiga kiritish mumkin.  

Markaziy bankning ma‘lumotlar talab qilish huquqi to‘g‘risida tijorat banklari 

uchun  hisobotlar  shaklini  va  topshirish  muddatini  belgilab  berishligini  Markaziy 

bankning ma‘lumot - tadqiqot funktsiyasining bir ko‘rinishi sifatida ko‘rsatadi. 

  Shuni alohida ta‘kidlash lozimki, Markaziy bankning funktsiyalari qo‘yilgan 

maqsadlarga  erishishni  ta‘minlash  uchun  xizmat  qiladi.  Shu  sababli  asosiy 

maqsadga  erishish  yqlida belgilangan  u  yoki bu  vazifani hal  etish  Markaziy  bank 

funktsiyalarining  ayrimlarini  boshqalariga  nisbatan  faolroq  jalb  qilinishini  talab 

etadi. 

  Yuqorida  qayd  etib  qtilgan  Markaziy  bankning  asosiy  an‘anaviy 

funktsiyalari  xalqaro  bank  tizimida  an‘anaviy  ko‘rinish  sifatida  keng  tarqalgan, 

ya‘ni  har  bir  rivojlangan  va  rivojlanayotgan  mamlakatlar  Markaziy  banklarining 

funktsiyalari bir-biriga o‘xshab ketadi.  

Xorij  tajribasida  ko‘riladigan  bo‘lsa  AQSH  Federal  Zaxira  Tizimining 

funksiylarini ko‘rib o‘tamiz.: 

FZB 12tasi quyidagi funksiyalarni bajaradi: 

1. 

Cheklarning kliringi; 

2. 

Yangi nakd pul emissiyasi; 

3. 

Eskirgan pullarni muomaladan chikarish; 

4. 

Uz  viloyati  banklariga  diskont  ssudalarni  berilishi  va  ularni 

boshkarmasi; 

5. 

Banklarning  uyushmasi  va  ularning  faoliyatini  kengaytirish 

borasidagi takliflar baxosi; 

6. 

Biznes vakolatchilari va FZT urtasidagi vositachilik; 

7. 

Bank xolding kompaniyalari va ma‘muriyat vakolati bilan shtat bank-

ishtirokchilarining nazorati 

8. 

Biznes olib borilishi ma‘lumoti xakidagi shartlarni yigilishi; 

9. 

 Monetar  siyosatni  olib  borish  uchun  ilmiy  asoslangan  tavsiyalarni 

ishlab chikilishi uchun professional iqtisodchilarni ishlatilishi;

125

 

 

12ta FZBlari monetar tizimni bir nechta yo'llar bilan olib borishadi. 

                                                 

125

 ―The economy theory of money, banks and financial markets.‖F.Mishkin 2006. p.421-422

 

 

---

10. 

Boshqarma  kengashi  xar  bir  viloyatni  teshirib  nazorat  kilishidan 

tashkari  yakin atrofidagi bank direktorlari diskont stavkasini belgilaydilar, 

11. 

 Direktorlar  kaysi  banklar  (FZT  ishtirokchisi  bulishi  shart  emas) 

viloyat FZBdan diskont stavkasini olishi mumkunligini xal qiladi. 

12. 

Federal  konsultativ  kengash  ishida  ishtirok  etish  uchun  direktorlar  

xar  bir  viloyatdan  1tadan  tijorat  banki    vakilini  tanlashi  va  shu  vakil  boshqarma 

Kegashiniga  maslaxat  va  ma‘lumot  beradigan,  monetar  siyosatni  olib  borishga 

yordam beruvchi vakil. 

13. 

 12  viloyat  banki  prezidentidan  5tasi  FOMCda  ovoz  berish  xukukiga 

ega,  va  ular  davlat  qimmatli  qogozlarini    savdo-sotigi  boshqaruvini  foiz 

stavkalarini  oshishiga  va  bank  tizimi  zaxira  xajmini  o‘sishiga  ta‘sir  qiladi.  Nyu-

York FZB prezidenti FOMCda doimiy ovozga ega. Bu barcha banklar orasida eng 

e‘tiborliligini ko‘rsatadi. Kolgan 4ta ovoz 11ta prezident viloyat banklari orasida 

ketma ketlikda taqsimlab chiqiladi.

126