― pul va banklar ‖ fanidan 2017/2018 o‗quv yili uchun mo‗ljallangan

Yevropa  markaziy  banki.  Maastrixt  shartnomasi  orqali  ta‘sis  etilgan, 

Evropa  markaziy  banki  (EMB)  va  Evropa  markaziy  banklar  tizimi  o‗z  faoliyatini 

1999  yilning  yanvar  oyida  boshladilar.  Markaziy  bank  tuzilmasi  AQSH  FZT 

tuzilmasi bilan o‗hshash. Alohida davlatlarning banklari, AQSH federal zahiraviy 

banklari  singari,  huddi  o‗sha  pozitsiyalarni  egallaydilar.  Evropa  markaziy 

bankining  ijroiya  organi  tarkibiga  prezident,  vitse-prezident  va  sakkiz  yillik 

muddatga  saylanadigan  to‗rtta  qolgan  a‘zolar  kiradi.Monetar  siyosat  bo‗yicha 

kengash  ijroiya  kengashining  oltita  a‘zosi  va  barcha  evropa  davlatlari  markaziy 

banklarining raislaridan tashkil topgan; ularning hammasi kamida 5 yil ishlagan 

bo‗lishi kerak. 

Yevropa  markaziy  banki  –  dunyodagi  eng  mustaqil  markaziy  bank  –  hattoki 

Germaniya  markaziy  banki  (Bundesbank)  bilan solishtirganda,  ko‗proq darajada 

mustaqil.     

                                                 

114

 

―The economy theory of money, banks and financial markets.‖F.Mishkin 2006. p.432 

 

 

---

Yevropa  markaziy  banki  monetar  siyosatni  to‗liq  boshqarib,  maqsad  va 

instrumentlarni  tanlashda  mustaqillikka  ega  –  ham  Evropa  ittifoqidan,  ham 

boshqa  milliy  hukumatlardan.  Bundan  tashqari,  EMB  narhlarning  barqarorligi 

uchun javob beradi. 

115

 

Markaziy  bankning  asosiy  maqsadi  bo‘lib  milliy  valyuta  kursini  barqaror 

holatda  saqlash  va  shu  orqali  mamlakat  hududida  baholar  barqarorligini 

ta‘minlash hisoblanadi.

116

 

  

Bugungi  kunda  har  qanday  davlatning  moliya-kredit  tizimida  eng  asosiy  va 

muhim o‘rinni rasmiy pul-kredit siyosatini yurgizuvchi - Markaziy bank egallaydi. 

O‘znavbatida  pul-kredit  siyosati  byudjet  siyosati  bilan  birgalikda  iqtisodiyotni 

butun mamlakat miqyosida tartibga solishning asosi bo‘lib hisoblanadi. 

Banklar  paydo  bulishining  boshlangich  davrlarida  ular  markaziy  emissiya 

yoki  tijorat  banklari  tariqasida  yuzaga  kelgan  emas,  ya‘ni  ular      o‘rtasida   

xozirgidek      bo‘linish      bulmagan.      Bank      ishi  ivojlanishining  birinchi 

bosqichlarida  rivojlantan  mamlakatlarda  ijorat  banklari  kapitallarni  yig‘ish 

maksadida muomalaga banknotalar chiqarganlar. Banklarning yiriklashuvi, bank 

ishining  rivojlanishi  natijasida  banknotalarni  muomalaga  chikarish  yirik  tijorat 

banklar qo‘liga o‘ta borgan va keyinchalik biror yirik bank ixtiyoriga berilgan. Bu 

bank milliy yoki emission bank keyinchalik Markaziy bank deb atalgan.  Markaziy 

bank  ya‘ni  kredit  tizimini  boshqarib turuvchi, barcha  banklar faoliyatini nazorat 

qilib turuvchi kredit instituta sifatida namoyon bo‘ladi. 

Jaxon  amaliyotida  Markaziy  banklar  vujudga  kelishining  ikki  asosiy  yo‘li 

mavjud. 

Birinchi  yo‘l  -  bu  uzoq  davr  davomida  tijorat  banklarining  rivojlanishi 

natijasida, ularni milliylashtirish yo‘li

 

bilan Markaziy banklarning tatkil tsilinishi. 

Bunga  misol  kilib  Angliya  bankini  1844yil,  Frantsiya  bankini  1848  yil,  Ispaniya 

banki 1874 yil, Germaniya Reyxsbanki - 1875 yil, Italiyada 1893 yilda, Ispaniyada 

1874  yilda  mavjud  banklarning  emission  markaz  sifatida  faoliyat  ko‘rsatishga 

moslashganligini keltirish mumkin. 

Ikkinchi yo‘l - tashkil qilingadayok Markaziy bank -emission markaz sifatida 

qabul  qilingan  banklar.  Bunday  banklarga  AKShning  Federal  banklari,  1913 

yillarda  kupgina Lotin Amerika mamlakatlarda tashkil kilingan banklar, Avstriya 

banki va boshqalarni misol keltirish mumkin. 

AQShda  Markaziy  bank  funktsiyasini  12  federal  rezerv  bankdan  iborat 

Federal  Rezerv  tizimi  bajaradi.  Federal  rezerv  banklar  aktsioner  banklar  bo‘lib, 

bu  banklarning  aktsionerlari  sifatida  milliy  tijorat  banklari  faoliyat  ko‘rsatadi. 

Tijorat  banklar  aktsioner  sifatida  dividend  olishadi.  Dividend  miqdori  6%  dan 

oshmasligi kerak. 

Federal rezerv Konuni va boshka konuniy xujjatldarni urgangan paytda  biz 

FZTning  rasmiy  tuzilishi  va  monetar  siyosatga  tegishli  karorlarni  kim  kabul 

                                                 

115

 

―The economy theory of money, banks and financial markets.‖F.Mishkin 2006. p.433

 

 

116

 Узбекистон Республикаси Марказий банки тўғрисидаги Конун. Тошкент, 1995 йил, 21 декабрь. 

---

kilishini  kuramiz.    Ammo  konunchilikdagi  belgilangan  faoliyat  karorlarni  kabul 

kilinish tartibi va xukmronlikni xakikiy bulinmasini tulik kursatmaydi.  

  FZT  yaratuvchilari  1913  yilda  bu  tizim  12ta  aloxida  uzaro  alokador 

markaziy  bnklarni  birlashtiruvchi  butunlay  nomarkazlashgan  tizim  bulishi 

kerarkligi  xakida  fikr  berishgan.  Boshlangich  rejada  FZT  foiz  stavkalarini 

boshkarib,  pul  massasini  nazoratini  olib  borishda  iktisodiyotni  axvoliga  umuman 

ma‘sul  emasligi  belgilangandi.  Keyinchalik  FZT  iktisodni  barkarorlashishiga  

javob  bera  boshladi  vash  u  bilan  uzini  yagona  markaziy  bank  bulib  aylanishiga 

yordam berdi. 

  1913  yilda  federal  zaxira  Konuni  mualiflari  FZT  monetar  siyosatni 

boshqarishda  faqat  bitta  instrument  ya‘ni  FZTga  kiruvchi  banklarning  diskont 

ssudalarini  boshqarish  orqali  ishlatadi.  Ochiq  bozordagi  operatsiyalarni 

ishlatilishi  oxirgacha  tushunasiz  edi,  chunki  zaxira  talablari  Federal  zaxira 

Konuni  bilan  mustaxkamlanardi.  Diskont  ssudalar  federal  zaxira  banklari  va 

Federal  zaxira  Kengashi  karori  bilan  birgalikda  berilardi,  shuningdek  ikkalasi 

xam  monetar  siyosatni  belgilashi  mumkin.  Ammo,  kengashning  diskont  stavkani 

«tekshirib  tasdiklash»  karori,  shu  siyosatni  belgilashda  viloyat  banklari  ustidan 

xukmronlik kilishga xukuk berardi. 

117