“ ИҚтисодий таълимотлар тарихи

АҲАМИЯТИ 
 
XIX асрнинг 70-йилларида Австрия мактабининг шаклланиши иқтисодиѐт фанида 
катта воқеа бўлди. Унинг назариѐтчилари фанда маржинализм деб ном олган иқтисодий 
назарияни илмий асослаб бердилар. Бу назария қоидалари классик иқтисодий мактабдан 
шу даражада фарқ қилардики, у айрим ҳолларда фандаги тўнтариш деб ҳам баҳоланади. 
Янгича йўналишни таклиф қилган иқтисодчилар товарлар (неъматлар) қимматини унга 
бўлган субъектив муносабатлар билан аниқладилар. Ҳар қандай неъматлар кишиларнинг 
талабини қаноатлантириши даражасига қараб, фойдалилик касб этиши мумкиндир. 
«Фойдалилик» ва «қиммат» категориялари ўртасида ўзаро боғлиқлик мавжуд бўлиб, ҳар 
қандай неъмат фойдалидир, лекин у қимматли бўлмаслиги ҳам мумкиндир. Фойдали 
бўлган неъматларгина маълум даражада қимматли бўладилар. Фойдалилик ва қимматлик 
категорияларини ажратиб кўрсатиш билан бирга маржиналистлар қийматнинг меҳнат 
назариясини бўтунлай инкор этдилар. Улар бозорлардаги иқтисодий неъматларнинг 

---

111 
нархини унга сарф бўлган меҳнат ва ишлаб чиқариш ҳаражатлари билан эмас, балки 
истеъмолчининг субъектив равишда бу неъмат қимматини белгилашида ўз ўрнини 
топади, деб ҳисоблайдилар. «Энг юқори фойдалилик» назарияси ўта субъективлиги учун 
тартибсизлиги ва тўла исботланган фактлардан кенг фойдаланганлиги учун кўп марта 
ҳақли танқид қилинди. Лекин ҳозирги замон иқтисодий таълимотларида Австрия 
мактабининг ғояларида айниқса микроэкономика бўлимида кенг фойдаланиб келинмоқда. 
Чунки бу назариянинг устун томони шу билан белгиланадики, унда нафақат 
ҳаражатларнинг ҳисоби, балки ишлаб чиқариш ва муомаланинг натижалари тўлиқ 
инобатга олинади. 
Маржинализм инқилоби тўғрисида гап борганда Австрия мактаби қатори Лозанна 
мактабини ҳам алоҳида таъкидлашимиз зарурдир. Бу мактаб асосчилари маржиналистик 
ғояларни қўллаган ҳолда унинг қисқа, очиқ ва аниқ математик ифодасини топишга 
ҳаракат қилдилар. Вальрас фойдалилик ўрнига ноѐблик тушунчасини киритди ва миқдор 
истеъмолининг камаювчи функциясини таклиф этди. Умумий бозор мувозанати 
назариясини ишлаб чиқди ва унинг тенгламасини яратди, иқтисодиѐт ва математикани 
бир-бирига чамбарчас боғлади. Вальрас қонуни бўйича, бозор мувозанати шароитида 
умумий талаб умумий таклифга тенгдир. Агар Вальрас бозор мувозанати масаласини 
қўйган ва унинг қачонлардир ечилишини башорат қилган бўлса, В.Парето бу муаммони 
ҳал этишга муҳим ҳисса қўшди ва тартибли фойдалилик тушунчасини киритди. В.Парето 
оптимал ҳолати (еки Парето оптимуми) бу бозор иштирокчиларининг ҳаммаси ўз 
фойдаси учун интилиб, ўзаро манфаат ва фойдалар мувозанатига эришмоқдалар.