“ ИҚтисодий таълимотлар тарихи

Бойлик, пул ва ўлпонларнинг табиати тўғрисида 
мулоҳаза
» асарида иқтисодий инқироз даврида нима рўй беришини ѐрқин ва образли 
ифодалаб беради, унингча, одамлар фақат етишмовчиликдангина эмас, ортиқча 
бойликдан ҳам ўлишилар мумкин экан. Тасаввур қилингки, дейди у, 10-12 одам бир-
биридан ажратилиб, занжирбанд қилинган. Бирида озиқ-овқат кўп, аммо бошқа ҳеч нарса 
йўқ; иккинчисида эса кийим-кечак сероб, учинчисида ичимликлар кўп ва ҳоказо, аммо 
улар бу маҳсулотларни алмаша олмайдилар. Занжирлар бу оддий инсонларга тушунарсиз 
инқирозларни келтириб чиқарувчи иқтисодий кучлардир. Буагильбер инсоният тарихида 
XX асрда бир неча бор рўй берган йирик иқтисодий инқирозларни олдиндан кўра 
билгандек (маълумки, ишсизлик ва қашшоқлик шароитида сутлар денгизга тўқилган, 
экин майдонларига ўт қўйилганлиги аниқ). 
Меркантилистлардан фарқли равишда у бойликнинг манбаи алмашув соҳаси эмас, 
балки ишлаб чиқариш деган эди. Алмашувни эса ишлаб чиқариш ривожининг шарти 
сифатидагина қарайди. 

---

52 
Буагильбер В.Петтидан ҳоли, мустақил равишда қийматнинг меҳнат назариясига 
асос солди, у бозор баҳоси ва «ҳақиқий баҳо»ни фарқлаган, «
ҳақиқий баҳо меҳнат сарфи 
билан белгиланади
», деган. У ҳақиқий баҳо деганда, ишлаб чиқаришнинг турли 
тармоқлари ўртасида меҳнат тақсимотининг тўғри пропорциясини тушунган. Шундай 
пропорционал тақсимотнинг зарурий шарт-шароити сифатида ишлаб чиқарувчилар 
орасидаги эркин рақобат ѐтади. 
В.Петтидан фарқли равишда (қийматни пул шаклида ифодалашни таклиф этган) 
Буагильбер қийматнинг пул шаклини қатъий равишда инкор этган, шундай заруратга 
эҳтиѐж йўқ деган. Агар В.Петтининг диққат марказида пуллар в бошқа товарлар 
ўртасидаги алмашув муносабатлари турган бўлса, Буагильбернинг эътибори 
товарларнинг товарга бевосита муносабати, яъни товарларнинг тўғридан-тўғри 
алмашувига қаратилган эди. Буагильбер учун шу нарса ҳарактерли эдики, у пулга кескин 
қарши бўлган, пулда барча ѐвузлик ва офатларнинг манбаи мужассамланган, 
товарларнинг «ҳақиқий баҳо» асосида алмашуви бузилишининг сабаби ҳам шунда дейди 
у. У олтин ва кумушни буюк ѐвузлик деб баҳолайди, пулга қарши мутаассиблик 
(фанатизм) билан курашади. Пулнинг ягона яхши томони шундаки, у алмашувни 
осонлаштиради. Олтин ва кумуш ўрнини ғоғоз пул бемалол қоплайди. Кўриниб 
турибдики, олим пулнинг барча функцияларини тушуниб етмайди. Пул умумий 
эквивалент бўлиб, унинг ролида қийматга эга бўлган товарларгина ҳизмат қилиши 
мумкин. Шу сабабли унингча, товар ишлаб чиқарилишини сақлаган холда, пулни йўқ 
қилиш керак. Шу ерда у иқтисодий муносабатларнинг икки шакли ўртасидаги чамбарчас 
алоқани тушунмади, унинг бир шаклини (товар) сақлаб, иккинчи (пул) шаклини йўқ 
қилмоқчи эди, бу эса мункин эмас. 
Олим товар ишлаб чиқаришнинг асл мақсади фақат истеъмолни қондиришда деб 
хато ўйлаган ( тавар истеъмол ва алмашув учун керак). 
Демак, Буагильбернинг энг буюк хизмати шундаки, у қийматни сарфланган иш 
вақтига тенглаштирди. Лекин у товар ишлаб чиқаришнинг қулай томонини сақлаган 
холда унинг салбий томонларини тугатишни орзу қилади. Агар Петтининг иқтисодий 
таълимотида алмашув қиймати асосий бўлса, Буагильберда истеъмол қиймати бош ролни 
ўйнайди. Аслида уларни бир-биридан ажратиб бўлмайди. 
Буагильбер қарашларидаги чекланганлик (фақат деҳқонларни ҳимоя қилиши, 
саноат ва савдони етарлича баҳоламаслиги), бизнингча тарихан бўлиб, Франция 
капитализми ривожининг хусусиятларидан келиб чиқади, назарий жиҳатдан орқага қараш 
бор. Агар Англияда саноат, савдо ва хатто қишлоқ хўжалигида капиталистик 
муносабатлар тўла ғалаба қозонган бўлса, унинг иқтисодиѐти меҳнат тақсимоти, рақобат, 
капитал ва ишчи кучларининг фаоллиги билан ҳарактерланар эди; Францияда эса бу 
муносабатлар энди шакллана бошлаган эди, холос.