“ ИҚтисодий таълимотлар тарихи

Меркантилизм тўғрисидаги мулоҳазалар» 
ва
 
«Бандлик, фоиз ва пулнинг умумий назарияси
» (1936й.) номли асарларида 
меркантилизмнинг айрим ғояларини қўллайди, унда «амалий донолик» куртаклари 
борлиги таъкидланади. Экспортнинг импортдан кўплиги, олтинларнинг оқиб келиши эса 
пулга таклифни кучайтириб, фоиз ставкаларини пасайтиради ва шу билан инвестиция ва 
бандликни рағбатлантиради. Кейнс шуларни «
меркантилизм доктринасидаги илмий 
хақиқат уруғлари
» деб атайди. Умуман, Ж.М.Кейнс мавжуд шароитларда классик мактаб 
ақидалари иш бермаслигини таъкидлайди, ҳозирги тил билан айтганда бозор 
муносабатлари автоматик равишда барча зиддиятларни ҳал эта олмайди, шу сабабли 
давлатнинг иқтисодиѐтга фаол иштирок этиши таклиф этилади (булар ҳақида тўла 
маълумот кейнс берилади). 
Кейнс ўзини меркантилистлар билан яқинлаштирувчи тўрт соҳани берди: 
1. Меркантилистлар мамлакатдаги пул массасини оширишга интилиб, ссуда 
фоизини пасайтириш ва инвестицияларни рағбатлантиришни ўйлаганлар; 
2. Меркантилистлар баҳолар ошувидан қўрқмаганлар ва юқори баҳолар савдо ва 
ишлаб чиқаришни кенгайтиришини рағбатлантирган. Кейнснинг фикрича, «мўътадил 
инфляция» иқтисодий фаолликни қўллаб-кувватлайди; 
3. Меркантилистлар «пулнинг етишмаслиги ишсизликнинг сабабчиси эканлиги» 
тўғрисидаги тушунчанинг асосчилари бўлганлар. Кейнснинг фикрича, банк ва давлат 
бюджети камомадини кредит экспансиясини ошириш йўли билан пул микдорини 
ошириш ишсизликка қарши кўрашишда муҳим қурол бўлиши мумкин. Ишсизлик бир 
қанча объектив сабабларга боғлиқ эди, масалан аграр соҳада у кўпинча мавсумий эди, 
яъни қишлоқ хўжалиги ишларининг тугашига ѐки кам ҳосилли йилларга тўғри келади. 
Хатто саноатда ҳам бу холат қайд этилади, яъни дарѐдаги қишки музлар ѐки баҳорги 
тошкинлар сув тегирмонларини тўхтатиб қуйганидек; 
4. Меркантилистлар ўз сиѐсатларининг миллий ҳарактери ва унинг урушлар очиш 
йўналишини очиқдан-очиқ намоѐн қиладилар. Кейнс протекционизм мазкур мамлакатда 
ишсизлик муаммосини ҳал этишга ѐрдам бера олади деб ҳисоблаган ва иқтисодий 
миллатчилик тарафдори бўлган. 
Бунга яна бир масалани, бешинчи моддани ҳам қўшмоқ керак, чунки давлат бу 
ҳолатда иқтисодиѐтда муҳим роль ўйнайди. Буни Кейнс ўз-ўзидан равшан нарса деб 
тушунган бўлса эҳтимол. Маълумки, XX аср 60-70-йиллари мустамлакачилик тизимининг 
емирилиши ва кўплаб янги мустақил давлатларнинг вужудга келиш даври ҳисобланади. 
Бу даврда «номеркантилизм» ғоялари илгари сурилмоқда. Ёш, ривожланаѐтган 

---

39 
давлатларнинг кўпчилигида иқтисодиѐтда давлат секторининг катталиги, халқ 
хўжалигида режа ва дастурлар мавжудлиги, миллий саноатни божхона тарифлари билан 
ҳимоя қилиш ва бошқа чоралар «номеркантилистик» ҳисобланади. Икки томонлама савдо 
шартномалари, давлат заѐмлари йўли билан индустриализацияни молиялаш, баҳоларни 
тартибга солиш ва монополиялар даромадини чеклаш ҳам шу таълимотга тўғри келади. 
90-йилларда бошланган, илгариги социалистик ривожланиш йўлидан бораѐтган 
давлатларнинг бозор муносабатларига ўтиш давридаги иқтисодий сиѐсати ҳам кўп 
жихатдан юкорида келтирилган ҳолатларга жуда ўхшашдир. Айниқса, тадрижий 
(эволюцион) йўлни танлаган давлатларда бу сиѐсат анча кучлидир (бу тўғрида керакли 
маълумотлар кейин берилади). Шу сабабли меркантилизм таълимотини ҳар томонлама 
ўрганиш ҳам назарий, ҳам амалий аҳамият касб этади.