] axborot tizimlari va texnologiyalari

Foydalanish maqsadlari bo'yicha modellar ayrim ko‘rsatkich- laming eng quyi yoki eng yuqori nuqtalarini topish bilan bog‘liq optimallashgan (masalan, boshqaruvchilar ko‘pincha o‘z xatti- harakatlari qanday qilib foydani ko‘paytirish yoki xarajatlarni kamaytirishga olib kelishini bilishni istaydilar) va ayrim tizimlar ishini bayon etuvchi hamda boshqaruv (optimallash) maqsadlari uchun mo‘ljallanmagan tasvirlovchiga bo'linadi.

Baholash usuliga ko‘ra modellar boshlang‘ich ma’lumotlaming aniq bir qiymatida bir son bilan o‘zgaruvchilarni baholashda foydalanuvchi deterministik va boshlang‘ich ma’lumotlar ehtimoliy xususiyatlarda berilganligi tufayli bir necha ko‘rsatkichlar bilan o‘zgaruvchilarni baholovchi stoxastiklarga tasniflashadi.

Deterministik modellar stoxastiklarga nisbatan ancha omma- lashgan. Chunki ular ancha arzon, foydalanish ham qulayroq.

Ehtimoldagi ilovalar sohasiga ko‘ra modellar faqat bir tizimda foydalanish uchun mo'ljallangan ixtisoslashgan va bir necha tizimlardan foydalanishga mo'ljallangan universallarga bo‘linadi.

Ixtisoslashgan modellar ancha qimmat turadi, ular odatda noyob tizimlami tasvirlash uchun qo‘llanadi va katta aniqlikka ega bo‘ladi.

Qaror qabul qilishni qo‘llab-quwatlash tizimlarida modellar bazasi strategik, taktik va tezkor modellardan iborat bo'ladi. Shuningdek elementlami tuzishda foydalaniladigan model bloklar, modullar va matematik modellarni ham o‘z ichiga oladi (3.14- rasmga qarang).

Strategik modellar boshqaruvining oliy darajasidan tashkil qilish maqsadlari, unga erishish uchun zarur bo‘lgan zaxiralar hajmlari, shuningdek, bu zaxiralami sotib olish va ulardan foyda­lanish siyosatini o'matish uchun foydalaniladi. Ular korxonalami

6. 
   — Informatika 81
   

joylashtirish variantlarini tanlash, raqobatchilar siyosatini oldin- dan bilishda ham muhim rol o‘ynaydi.

Ancha keng qamrovlilik, o‘zgaruvchilaming ko'pligi, zich agregatlashtirilgan shaklda ma’lumotlami taqdim etish strategik modellar uchun xarakterlidir. Ko‘pincha bu ma’lumotlar tashqi manbalarda bo'ladi va subyektiv xususiyatga ega bo'lishi mumkin. Strategik modellarda rejalashtirish istiqboli, odatda, yillar bilan oichanadi. Bu modellar odatda muayyan bir firmada foydalanish uchun ixtisoslashtirilgan holda bo‘ladi.

Taktik modellar o‘rta bo‘g‘in boshqaruvchilari tomonidan mavjud zaxiralardan foydalanishni taqsimlash va nazorat qilish uchun qo‘llaniladi. Ulardan foydalanishning ehtimoliy sohalari orasida quyidagilami ko'rsatish lozim: moliyaviy rejalashtirish, savdo-sotiqni oshirishni rejalashtirish, korxonalami joylashtirish chizmasi bilan tanishish. Bu modellar odatda firmaning ayrim qismlariga (masalan, ishlab chiqarish va sotish tizimiga) qo'llanili- shi va agregatlashtirilgan ko‘rsatkichlami ham o‘z ichiga olishi mumkin. Taktik modellami qamrab oluvchi vaqtinchalik muddat bir oydan ikki yilgachadir. Bu o‘rinda tashqi manbalardan ma’lu­motlar talab qilinishi ham mumkin, biroq mazkur modellami amalga oshirishda asosiy e’tibor firmaning ichki ma’lumotlariga qaratilishi lozim. Odatda taktik modellar deterministik, optimal- lashgan va universal shakllarda amalga oshiriladi.

Tezkor modellar boshqarishning quyi darajalarida kunlar va hujjatlar bilan o'lchanuvchi muddatlarda operativ qarorlar qabul qilishni qo‘llab-quwatlash uchun foydalaniladi. Bu modellami ehtimoliy qo'llab debitorlik hisob raqamlari va kredit hisoblari yuritish, kalendar ishlab chiqarishini rejalashtirish, zaxiralami boshqarish va hokazolarni o‘z ichiga oladi. Tezkor modellardan odatda firma ichidagi ma’lumotlar hisob-kitobi uchun foydalaniladi. Ular, odatda deterministik, optimallashgan va universal bo'ladi (ya’ni, turli tashkilotlarda foydalanishi mumkin).