Ðàõèìîâ Ìатназар

Firma va kompaniyalarni mulki, kapitali va majburiyatlarini moliyaviy koeffitsentlardagi baholashishi

Korxona mulki, kapitali va majburiyatlarini moliyaviy koeffitsentlar orqali o’rganish uning moliyaviy holatiga baho berishni yanada asonlashtiradi. Moliyaviy koeffitsentlar moliyaviy hisobot ko’rsatkichlarini va birlik elementlarini o’zaro nisbatlash asosida aniqlanadi. Uning umumiy va birlik ko’rsatkichlarini tarkiblash mumkin. Ushbu ifodada koeffitsent, indeks va foizlar ishlatiladi.

Moliyaviy koeffitsentlarni aniqlash va uning o’zgarishlarini qiyosiy taqqoslash asosida komaniya va firmaning moliyaviy axvolini aniqroq o’rganish, bilish imkoni tug’iladi. Masalan; bitta kompaniya yoki firmaning «moliyaviy mustaqillik koeffitsentini» aniqlanishiga e’tibor bering Ushbu ko’rsatkich «O’zlik mablag’lar manbayini» «Buxgalteriya balansini jami»ga bo’lish asosida aniqlanadi. Bu ko’rsatkich kompaniya yoki firmaning harakatda band qilingan mablag’ining qaysi darajasi o’ziniki ekanligini tavsiflaydi. Ya’ni harakatdagi, biznesdagi har bir so’mning qaysi qismi o’ziga tegishli ekanligini ifoda etadi.
«Koeffitsentlar - mulkning nisbiy darajasini tavsiflaydi» deyiladi Tomas P. Karlin, Albert M.Maklinni «Analiz finansovix otchetov (na asnove GAAP)» 34F³⁵.
Lekin, o’zaro bog’liqlikga va aloqadorlikka ega bo’lgan ko’rsatkichlarnigina taqqoslash talab etiladi. Masalan, asosiy vositalarning umumiy qiymatini qarz kapitaliga nisbatlash bilan hech qanday natijaga ega bo’linmaydi. Ya’ni nisbatlash yakunida chiquvchi ifoda o’zining mazmuniga, mantig’iga ega bo’lmog’i lozim. Bu mantiqni tulovga qobillik kursatkichlarida, moliyaviy barqarorlikda, o’z va qarz mablag’lari nisbatida, moliyaviy mustaqillik koeffitsenti va shunga o’xshash ko’rsatkichlarda ko’rish mumkin.
Analitik maqsadga erishish yuzasidan ingliz olimlari Tomas P.Karlin va Albert R.Maklin moliyaviy koeffitsentlarni uchta gurux va ularning har bittasini alohida tarkiblarga bo’ladilar.

1. 
   Likvidlilik ko’rsatkichlari;
   
2. 
   Levirdj;
   
3. 
   Foydalilik ko’rsatkichlari.
   

Tahlil etishda ushbu koeffitsentlarni to’liq o’rganish talab etilmaydi. Balki qo’yilgan maqsaddan kelib chiqqan holda alohida tur koffitsentlar o’rganiladi.
Korxona mulki, kapitali va majburiyatlari bilan bog’liq bo’lgan moliyaviy koeffitsentlar

1. 
   Uzoq muddatli aktivlarga baho berishni nisbiy ifodalari;
   
2. 
   Zahira va xarajatlarga baho berishni nisbiy ifodalari;
   

4. 
   O’z mablag’lari manbayiga baho berishning nisbiy ifodalari;
   
5. 
   Qarz mablag’lari va ularning nisbiy ifodalari;
   

1. 
   Uzoq muddatli aktivlarga baho berishning nisbiy ifodalari:
   
   • 
     asosiy vositalarning yaroqlilik koeffitsenti;
     
   • 
     asosiy vositalarning eskirish koeffitsenti;
     
   • 
     asosiy vositalarni o’z va qarz mablag’lari hisobiga manbalanishi;
     

³⁵ Tomas P. Karlin, Albert M.Maklinni «Analiz finansovix otchetov (na asnove GAAP)» M.: INFRA-M 1998 g. smot.269 str.

• 
  nomoddiy aktivlar yaroqlilik va eskirish koeffitsenti;
  
• 
  nomoddiy aktivlarni o’z va qarz mablag’lari hisobiga manbalanishi;
  
• 
  uzoq muddatli aktivlarni o’z va qarz mablag’lari bilan manbalanishi koeffitsenti,…
  
1. 
   Zahira va xarajatlarga baho berishning nisbiy ifodalari:
   

-zahira va xarajatlarni o’z va qarz mablag’lari hisobiga manbalanishi;
-to’lovga qobillik koeffitsentlari;
-debitorlik qarzlarini holat ko’rsatkichlari,…

3. 
   O’z mablag’lari manbayi bilan bog’liq bo’lgan nisbiy ifodalar:
   

-moliyaviy mustaqillik koeffitsenti;
-moliyaviy karamlik koeffitsenti;
-moliyaviy barqarorlik koeffitsenti;
-jalb qilingan sarmoyaning jamlanganlik koeffitsenti;
-manevrlik koeffitsenti;
-o’z sarmoyasi harakatchanligi koeffitsenti;
-o’z va qarz mablag’lari nisbati koeffitsenti;
-o’z mablag’larini uzoq muddatli aktivlar va zahira, xarajatlarni manbalashdagi holat ko’rsatkichlari,…

4. 
   Qarz mablag’lari holati bilan bog’liq bo’lgan ko’rsatkichlar:
   
   • 
     qarz kapitali va o’z mablag’lari nisbati koeffitsenti;
     
   • 
     qarz kapitalini barcha kapital tarkibidagi salmog’i;
     
   • 
     uzoq muddatli mablag’larning chetdan jalb qilingan mablag’larga nisbati koeffitsenti,…
     

Xalqaro tajribada moliyaviy koeffitsentlarning 80 dan ortiq turi aniqlanadi (E.Akramov
«Analiz finansovogo sotoyaniya predpriyatiya», 25-stranitsa 3-abzats).
Olim (E.Akramov) nazariy jihatdan moliyaviy koeffitsentlarni 2ta guruxga tarkiblashni tavsiya qiladi. Ya’ni:
-taqsimot (struktura) koeffitsentlar;
-koordinatsiya koeffitsentlari.
To’laxodjaeva M. tomonidan moliyaviy koeffitsentlarni quyidagi to’rtta guruxga ajratgan holda o’rganish tavsiya etiladi. Ya’ni:
1.Likvidlilik darajasini xarakterlovchi moliyaviy koeffitsentlar; 2.Ish aktivligini xarakterlovchi moliyaviy koeffitsentlar; 3.Rentabellikni xarakterlovchi;

4. 
   Kapital tarkibini xarakterlovchi;
   
5. 
   Bozor aktivligini xarakterlovchi moliyaviy koeffitsentlar.
   

I.f.D. prof. To’laxodjaeva M. tomonidan ishlab chiqilgan va qo’llashga tavsiya etilgan moliyaviy koeffitsentlarni statik, dinamik, va o’rtacha ko’rsatkichlarga nisbatan o’rganishning ham bir qator kamchiliklari mavjud.
Birinchidan: moliyaviy koeffitsentlar korxona moliyaviy holatini to’la ochib berolmaydi.
Ikkinchidan: ularning nisbiy ifodada o’lchanishi;
Uchinchidan; davomiylikka amal etmaslik hollari moliyaviy koeffitsentlarni kamchiligi sifatida keltirib o’tiladi. (Akramov E. «Analiz finansovogo sostoyaniya predpriyatiya» T.:TDEU., 2000 g. 26 stranitsa, 2-obzats).
2.1.-jadval