Ðàõèìîâ Ìатназар

Uzoq muddatli aktivlar, zahira va xarajatlarni o’z va qarz mablag’lari hisobiga manbalanishini tahlili

Uzoq muddatli aktivlar hamda, zahira va xarajatlarning manbalanishi kompaniya va firmalar iqtisodiy salohiyati samaradorligini baholashda muhim masala hisoblanadi.

Firma va kompaniyalar biznesda nafaqat o’z kapitali balki qarz kapitalini ham ishlatadilar. Faoliyatda faqat o’z kapitali hisobiga ish yuritish o’rinsiz. Aniq reja va investitsion loyihalar albatta o’zini oqlabgina qolmay balki, kompaniya va firmalar mulkini, kapitalini o’stirish imkonini ham beradi. Lekin shunga qaramay, uzoq muddatli aktivlar va zahiralarni manbalashda o’z kapitalini holatiga muhim e’tibor qaratiladi. Negaki, bu ko’rsatkich kompaniya va firmalarning moliyaviy mustaqilligi va moliyaviy qaramlikligiga yo’l qo’ymaslikka imkon tug’diradi.
Uzoq muddatli aktivlarni shakllantirishda kompaniya va firmalar avvalo o’z mablag’lari va (ularning oqlanish, xizmat muddatining uzoqligi tufayli) uzoq muddatli qarz kapitalidan foydalanishni taqoza etadi.
Zahira va xarajatlarning manbalanishida ham biz albatta o’z mablag’larimizga shuningdek, ularning oqlanuvchanligini tezligidan kelib chiqqan holda qisqa muddatli qarz kapitalidan foydalanamiz.
Uzoq muddatli aktivlarni manbalanishini topish uchun buxgalteriya balansi bo’yicha quyidagi bog’lanishlarga tayaniladi.
Ya’ni:

O’M+ChJQUMM-UMA

Bunda:
UMA-Uzoq muddatli aktivlar.
Uzoq muddatli aktivlar o’z ichiga yuqoridagi bog’lanishlardan kelib chiqqan holda quyidagilarni oladi:

UMA=AV+NA+UMQ

Aylanma mablag’larning qoplanish manbayini topish uchun quyidagi bog’lanishlar beriladi:

(MAM+DM+PMvaQQ)=(O’M+ChJQUMM)-(UMA)+(ChJQQMM+KM)

Bunda:
(MAM+DM+PMvaQQ) - Aylanma mablag’larning qiymati;
(O’M+ChJQUMM) - (UMA) - Aylanma mablag’larning o’z mablag’lari hisobiga qoplanish qiymati;
(ChJQQMM+KM)-Aylanma mablag’larning chetdan jalb qilingan mablag’lar hisobiga qoplanish qiymati;
Bu bog’lanishlar Pardaev M.Q.ning «Moliyaviy tahlil» o’quv qo’llanmasida,
«Iqtisodiy tahlil» darsliklarida kelitiriladi. Lekin ayrim adabiyotlarda undan farq etuvchi takiblanish beriladi.
Uzoq muddatli aktivlarni manbalanishi o’z va uzoq muddatli qarz kapitali hisobiga manbalanishi iqtisodiy jihatdan to’g’ri. Lekin zahira va xarajatlarni manbalashda manbalash manbayiga kreditorlik majburiyatlarini ham kiritilishini noto’g’ri deyish mumkin. Agar faoliyatning birinchi kuniga nisbatan oladigan bo’lsak, uning kreditorlik majburiyatlari
bo’lmaydi. Bu esa manbalashda kreditorlik majburiyatlari qiymatini umumiy ifodaga kiritishni talab etmaydi. Shuningdek, pul mablag’lari va debitorlik majburiyatlarini aylanma aktivlarni tarkibida manbalanishi yuzasidan ham xuddi shu fikrlarni bildirish mumkin.
Sof uzoq muddatli aktivlar, sof zahira va xarajatlarni o’zinigina manbalashdan iborat bo’lgan holllarda bizning fikrimiz albatta to’g’ri deb qaralmog’i lozim.
Mablag’larni moliyaviy manbalash yuzasidan M.Q.Pardaev «Moliyaviy tahlil» kitobida quyidagi chizmani keltirib o’tadi. Umumiy aktivlar summasi 1190 ming so’mga teng bo’lgan kompaniya o’z mablag’larini quyidagi tartibda manbalagan. (2.1.-chizmaga qarang)
Uning bog’lanishlaridan uzoq muddatli aktivlar, zahira va xarajatlarning o’z va qarz kapitali hisobiga manbalanishini o’qish mumkin. Masalan; 530 ming so’mlik uzoq muddatli aktivlarni 500 ming so’mi o’zi tomonidan, qolgan 30 ming so’mi chetdan jalb qilingan uzoq muddatli kapital hisobiga manbalangan. Umumiy qiymati 660 ming so’m bo’lgan aylanma mablag’larni 250 ming so’mi o’z mablag’i hisobiga, 10 ming so’mi chetdan jalb qilingan uzoq muddatli qarz kapitali hisobiga, 400 ming so’mi chetdan jalb qilingan qisqa muddatli majburiyat hisobiga manbalangan.2.1.chmzma

7.