Ҳ. А. АрFинбоев, Ҳ. У. Абдуллаев, А. М

16.1-жадвал
Ўзбекистон Республикаси бўйича вегетация даври учун 10С дан юқори
ҳаво ҳароратининг йиғиндиси (А. Қ. Абдуллаев маълумоти)

ГМС ва постлар	Тсам>10C			ГМС, постлар	Тсам>10C
	m	max	min		m	max	min
Тошкент	2298	2671	2110	Даҳбед	2249	2502	1988
Далварзин	2399	2700	2249	Каттақўрғон	2508	2772	2209
Қовунчи	2304	2660	2197	Самарқанд	2170	2519	2014
Кўкорол	2269	2415	2025	Навоий	2501	2825	2368
Туябўғиз	2271	2760	2191	Бухоро	2529	2979	2323
Сирдарё	2282	2604	2111	Қоракўл	2749	3083	2559
Оқолтин	2322	2633	2158	Қарши	2751	3098	2629
Янгиер	2733	2833	2354	¶узор	2895	3093	2705
Жиззах	2557	2738	2277	Шаҳрисабз	2567	2834	2392
Дўстлик	2529	2747	2283	Термиз	3024	3263	2885
Қўқон	2461	2978	2283	Денов	2785	3010	2412
Фарғона	2363	2623	2185	Шеробод	3328	3453	3032
Федченко	2369	2524	2207	Шўрчи	2697	2863	2498
Наманган	2440	2685	2279	Урганч	2412	2687	2160
Поп	2558	2734	2370	Хива	2367	2840	2260
Косонсой	2075	2459	1802	Нукус	2302	2765	2191
Андижон	2404	2578	2213	Қўнғирод	2054	2564	1986
Савой	2122	2224	1870	Чимбой	2075	2556	1998
Насриддинбек	2357	2503	2199	Тохиотош	2354	2794	2214
Юбилейная	2443	2547	2234

Баҳорнинг бошланиш индекси сифатида шартли равишда ҳаво ҳароратининг баҳорда 10С дан барқарор кўтарилиш санаси қабул қилинган. Агарда бу сана қанчалик эрта қайд этилса вегетация даврида ҳароратнинг йиғиндиси ҳам кўп тўпланади, аммо кеч кузатилса яъни баҳорда ҳарорат паст келиб чўзилиб кетса - аксинча бўлади. Демак, баҳор мавсумининг хусусиятига қараб вегетацион даврнинг алоҳида олинган маълум қисми бир-хил бўлмайди. Бу жараённи эътиборга олган ҳолда агрометеорологлар даврни икки қисмга бўлишган. Баҳорда ҳаво ҳароратини 10С дан барқарор ўтган санадан бошлаб 4 та ойликни даврнинг биринчи қисмига, қолган ойларни эса даврнинг иккинчи қисмига ажратишган ва башоратлаш усулини ишлаб чиқиб бутун вегетация ва унинг қисмларга бўлган ҳолатда келажакдаги вегетация даврнинг давомийлиги, ҳамда ҳаво ҳароратини йиғиндисини ҳисоблаб топиш мумкинлигини исботлашган. Буни тасаввур қилиш учун қуйидаги 16.2-расмни кўрсатамиз.

Умумий вегетация давр давомийлигининг 16.2-расм а, Бухоро метеостанцияси ва тўпланган ҳарорати йиғиндисининг 16.2-расм б, баҳорда ҳаво ҳароратнинг 10С дан барқарор ўтиш санаси билан боғлиқлик графигига (чизмасига) назар ташласак ҳаво ҳароратини 10С дан ўтиши қанчалик олдинроқ бошланча давр давомийлиги ва ҳарорат йиғинди кўп бўлишини кўрсатиб турибти.
Агарда муаъян йилнинг баҳорида ҳаво ҳароратининг 10С барқарор ўтиш санасига оид ҳақиқий маълумотлар масалан, Бухоро станциясида маълум бўлса унда 16.2-расмдан фойдаланиб уларга мос равишда вегетация даврнинг давомийлиги ва ҳаво ҳароратининг йиғиндисини башоратлаш мумкин. Мисол: Бухоро метеорологик станция маълумоти бўйича ҳаво ҳароратининг баҳорда 10С турғун ўтиши 10 март куни кузатилган. 16.2-расм а дан фойдаланиб абцисса ўқидан тўғри координацион майдондаги чизиқгача тикка туташгунча олиб борамиз. Чап тарафдан эса ордината ўқидан қанча миқдорга тенглигини билиб олиш мумкин. Бизнинг миослимизда бу вегетацион давр давомийлиги 242 кунни ташкил этади. Худди шу баҳордаги сана учун шу усулда 16.2-расм б дан ҳарорат йиғиндиси топилади яъни бу 5100С ни ташкил этади. Агарда бизга вегетацион даврдаги самарали ҳароратни башоратлаш лозим бўлса уни содда усулда топиш таклиф этилган. Бунинг учун 240 кунни 10 га кўпайтирамиз ва натижаси 2400С га тенг бўлади. Энди умумий вегетация давридаги ҳарорат йиғиндиси (5100С) дан 2400С ни айириб ташлаймиз. Вегетация даври учун самарали ҳароратнинг йиғиндиси 2700С ни ташкил этади.
Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки Ўзгидрометнинг агрометеоролог башоратчилар ихтиёрида барча метеорологик стацияларда кутилаётган вегетация даврнинг давомийлиги ва ҳаво ҳароратини йиғиндисини ҳисоблаб топиш учун махсус рахномолар, қўлланмалар мажуд бўлиб улардан қишлоқ хўжалигига хизмат қилишда фойдаланилади. Бундай рахномо, қўлланмаларнинг негизида эса, яна эслатиб ўтамиз, математик-статистик усулдан фойдаланиб махсус тенглама-

а

б

16.2-расм. Вегетация давр давомийлигини ва ҳаво ҳароратининг 10С баҳорда турғун
ўтиши кузда эса пастга тушиш саналари орасидаги йиғилган мусбат ҳароратларнинг
баҳорда 10С дан барқарор ўтиш саналарига боғлиқлиги

ларнинг соний кўрсаткичлари орқали ифодаланган ва башоратлаш усулини баёни мисоллар асосида, шулар қатори иссиқлик таъмино-тини башоратлаш ҳам ёритилган бўлади.

16.3. Қишлоқ хўжалик экинларининг фенологик фазаларини,
маҳсулдорлигини ва ҳосилини башоратлаш усуллари.
Деҳқончиликда ўсимликларнинг ўсиши, ривожланиши, маҳсул-дорлик элементларини ва ҳосилдорлигини шаклланишига таъсир этувчи омиллар кўпдир.
Италиялик олим Ацци ҳосилдорликнинг шаклланишига 514 та омил таъсир этади деб ҳисоблайди. Лекин омилларнинг асосийлари: ёруғлик, ҳарорат, намлик ва минерал озуқа моддалар ҳисобланади. Башоратлаш усулларини ишлаб чиқишда бу асосий элементлардан ва инерцион биометрик параметрлардан фойдаланилади.


16.3.1. Деҳқончилик экинлари ва табиий яйлов ўсимликларининг
ривожланиши фенологик ва биометрик башорати.
Агрометеорологик башоратларнинг турлари жуда кўп ва улар-нинг ичида фенологик башоратлар муҳим ўринни эгаллайди. Фенологик башоратга баҳорда дала ишларининг бошланиш муддатини, кузда эса ҳосилни йиғиб-териб олишга оид башорати, ўсимликларнинг асосий ривожланиш фазаларига кириш муддати башорати кабилар киради. Аксарият фенологик башоратлар муддати юқори даражада тўғри чиқади. Бунинг сабаби эса айрим вақтларда об-ҳаво ўзгаришларига боғланмаган ҳолда дастлабки ҳолатнинг ўрни жуда катта аҳамиятга эга бўлади. Айтарли ҳар бир агрометеорологик башорат ўзида фенологик элементларни башоратга олади яъни қишлоқ хўжалик экинларининг асосий ривожланиш фазаларига кириш саналарини қамраб олган бўлади. Ўсимликлар вегетациянинг турли даврида об-ҳаво ва иқлим элементларига талабчанлиги бир-хил бўлмайди. Намлик таъминот шароитини ёки маҳсулдорлик элементларини ва ҳосилнинг шаклланишини баҳолашда асосий ривожланиш қайси фаза саналарини билиш - бошқача айтганда фазалараро даврига қайси кутилаётган об-ҳаво шароитларига тўғри келишини билишни тақозо этади. Мевали дарахтларнинг гуллаш муддати, қишлоқ хўжалик экинларининг пишиб-етилиши каби мустақил фенологик башоратлари ҳам тузилади.
Бундан олдинги бобларда турли ўсимликларнинг фазалараро ҳароратга бўлган талабчанлик кўрсаткичлари батафсил кўриб чиқилган ва жадвалларда келтирилган миқдорий кўрсаткичлардан фойдаланган ҳолда фенологик башоратлар тузилади.
Ҳозирги вақтда қишлоқ хўжалик экинларининг асосий ривож-ланиш фазаларига кириш саналарини ва фазалараро даврларнинг давомийлигини аниқлашда кенг кўламда иккита усулдан фойдаланилади. Биринчи усул - фаол ҳарорат йиғиндиси ва иккинчи усул - самарали ҳарорат йиғиндиси. Бу усулда ҳароратни ҳисоблаганда ўсимлик учун маълум бўлган биологик минимумдан пастда бўлган кунлар ҳисобга киритилмайди. Ривожланиш фазаларининг кутилаётган саналарини фаол ҳарорат йиғиндиси орқали ҳисоблаш усули соддагина: бунинг учун дастлабки маълумот, масалан, экинни экиш санаси, униб чиқиш ёки ғунчалаш, гуллаш саналари, агарда мевали дарахтларни гуллаш фазалари санасини ҳисоблашда ҳаво ҳароратини 5С дан турғун ўтиш санаси кабилар.
Ўсимликнинг фаол ҳарорат йиғиндисига талабини ҳисоблашда янгилишмаслик керак, бунда ўсимликнинг биологик ноли, яъни ҳароратнинг ўсимлик учун паст қийматига эътибор қаратиб ҳисоблаш зарур.
Агарда фаол ҳарорат учун ҳар кундаги ўртача суткалик ҳарорат қўшиб борилса, самарали ҳарорат йиғиндиси эса ҳар кундаги ўрта суткалик ҳароратдан ўсимликнинг биологик ноли (пастки ҳарорати)ни айириб ташланади ва топилган қийматларни қўшиб самарали ҳароратлар йиғиндиси аниқланади.
Масалан, маълум ўсимлик учун биологик нол, яъни пастки ҳарорат 10С бўлса, метеорологик маълумотда ҳаво ҳароратининг ўртача суткалик ҳарорати бир кунда 12,5С бўлса, бунда 12,5С дан 10С ни айириб ташлаймиз. Натижада бир суткалик самарали ҳарорат 2,5С га тенг бўлади. Ҳар кундаги суткалик ҳаво ҳароратидан биологик нолни айриб натижаларни қўшилса бу башоратни тузишда керак бўлади. Қўйилган вазифага, қайси ўсимлик учун башорат тузилаётганлигига эътиборни қаратиб, юқорида айтилган саналардан бошлаб ҳаво ҳароратининг суткалик миқдори ҳар кунлигини қўшиб борилади.
Шуни алоҳида қайд этиш керакки, турли ўсимликларни у ёки бу фазалари учун талаб қилинадиган ҳароратжуда кўп агрометеорологик кўрсаткичлар топилган. Башорат тузишга бўлган даврда ҳақиқий ҳаво ҳароратининг ўртача суткалик йиғиндисини қўшиб олинади, сўнг кейинги давр учун ҳароратни кўп йиллик қийматидан ёки кутилаётган ҳароратни прогностик қийматини қўшиб ҳисобланади. Ўсимлик учун талаб қилинадиган ҳарорат илгаридан маълум бўлганлиги бўлиши ҳисоб-китоб қилинганда катта эътибор билан қаралади ва агрометеорологик кўрсаткич миқдорига ҳисобланаётган ҳаво ҳароратининг йиғиндисига тенг келиш билан ҳисоблаш тугатилади. Ҳисобдаги ҳаво ҳароратининг йиғиндиси топилган санани эртасидан бошлаб ўсимликни у ёки бу фазасига ривожланишига кирган сана ҳисобланади. Демак, фаол ҳарорат йиғиндисини осонгина фақат ўртача суткалик ҳаво ҳароратини қўшиш билан ҳисобланса, самарали ҳаво ҳарорати қўшимча яна ҳисоблашга пастки ҳарорат қийматни айрим ташлашга тўғри келади. Талаб қиладиган ҳарорат йиғиндиси тўплангунча қўшиб бориш натижасида самарали ҳароратлар йиғиндиси топилади.