|
16-боб. АГРОМЕТЕОРОЛОГИК бАШОРАТЛАр
16.1. Ўсимликларнинг ҳолати ва маҳсулдорлигини
башоратлаш усуллари ва муддатлари ҳақида.
Агрометеорологик башорат – бу кутилаётган агрометеорологик шароитларнинг қишлоқ хўжалик ўсимликлари ҳолати ва маҳсулдор-лигига таъсирини илмий асосда олдиндан айтишдир.
Ўзбекистонда агрометеорологик башоратлар Гидрометеорология хизмати маркази томонидан тузилади.
Агрометеорологик башоратларни олдиндан тузиш муддати 1 ойдан 3 ойгача бўлиши мумкин. Узоқ муддатли агрометеорологик башоратлар эса 3 ойдан 6(7) ойгача олдиндан тузилади. Узоқ муддатли башоратлашга вегетация даврининг иссиқлик таъминот башорати мисол бўла олади.
Агрометеорологик башоратлар мазмунига қараб 5 та гуруҳга бўлинади.
1. Қишлоқ хўжалик экинлари ҳосилининг шаклланишига, деҳқон-чилик ва чорвачиликда турли ишларни ўтказишга таъсир қиладиган агрометеорологик шароитлар башоратлари. Бу гуруҳга: вегетация даврининг иссиқлик ва намлик билан таъминланганлигини аниқлаш башоратлари, тупроқдаги самарали намни аниқлаш башоратлари, дала ишларини бошлаш ва экинларни энг мақбул муддатларда экиш башоратлари киради.
2. Фенологик башоратлар. Уларга: қишлоқ хўжалик экинлари ривожланиши асосий фазаларининг бошланиш муддатлари башоратлари, қишлоқ хўжалик экинлари зараркунандалари ва касалликларининг пайдо бўлиши ва ривожланиши башоратлари киради.
3. Асосий қишлоқ хўжалик экинлари ҳосилдорлиги ва ҳосил сифати башоратлари.
4. Кузги дон экинларининг, кўп йиллик ўтлар ва мевали дарахтларнинг баҳордаги ҳолати башоратлари.
5. Айрим агротехник ва мелиоратив тадбирларнинг самарадорлиги башоратлари.
Биз мазкур курс ҳажмида барча турдаги агрометеорологик башоратларни баён қилиш имкониятига эга эмасмиз. Шунинг учун улар орасидан энг соддаларини ва энг кўп қўлланиладиганларини қараймиз.
Агрометеорологик башорат қилиш ёки эҳтимоллигини олдиндан маълум муддатга миқдорий мулоҳазалаш бу муайян ҳудудда юзага келган ва кутилаётган агрометеорологик, агроиқлимий ва тупроқ шароитларининг ҳамда ўсимликларнинг ўзидаги биологик ва хўжалик хусусиятларини инобатга олиниши билан баробар қишлоқ хўжалик экинлари ва табиий яйлов ўсимликларининг келгусидаги ҳолати ва маҳсулдорлиги орасида узвий алоқадорликка асосланган илмий-амалий билимлардир.
Агрометеорологик башоратлар усулларининг илмий асосини физикавий ёки биологик асосланган, ўсимликларнинг ўсиш, ривожланиш ва маҳсулдорлигининг кўп омилли боғлиқлиги миқдорий ифодаланган ёки кутилаётган катталикларни турлича муддат билан олдиндан ҳисоблаш имконини берадиган, тупроқ-ўсимлик-атмосфера тизимида юзага келган ва кутилаётган агрометеорологик шароитларга боғлиқ жараёнлар ташкил этади.
Агрометеорологик башоратлар усулларини ишлаб чиқишда асосий эътиборни бирор аниқ ҳудуддаги ўсимликлар вегетациясининг турли даврларда агрометеорологик шароитлар мажмуасидан энг аҳамиятли ва чекловчи омилларни танлашга қаратилади. Бунда энг аҳамиятли омиллардан биринчи навбатда секин ўзгарадиган, аммо келгусида қишлоқ хўжалик ўсимликлари ҳосилининг шаклланиш шароитларини аниқлайдиган омиллар ҳисобга олинади. Бундай омилларни инерцион омиллар деб юритилади.
Инерцион омилларга: тупроқнинг бир метрлик қатламидаги самарали нам заҳиралари, ўсимликлар ҳолати, юза бирлигидаги ўсим-ликлар сони, барг юзаси ва ўсимлик баландлиги, қор қопламининг баландлиги, ўсимликлар қишловидан кейин сақланиб қолган ўсимликлар сони ва бошқалар киради.
Агрометеорологик омиллардан энг аҳамиятлисини танлашни яхши тушуниш учун ушбу мисолни келтирамиз.
Баҳор бошланишига тупроқдаги самарали нам заҳирасини башоратлашда энг аҳамиятли омилларга тупроқдаги самарали намнинг куздаги заҳираси, қиш даврида ёққан ёғинлар миқдори ёки қордаги сув заҳиралари киради.
Маълумки, намлик билан етарлича таъминланганда ўсимликлар-нинг ривожланиш тезлиги ҳароратнинг аниқ чегараларда ортиши билан кучаяди. Шунинг учун қишлоқ хўжалик ўсимликлари ривожланиш фазаларининг бошланишини башоратлашда фазалараро даврдаги ўртача ҳарорат, фаол ҳарорат ёки самарали ҳароратлар йиғиндисидан фойдаланилади.
Ўзбекистоннинг қурғоқчил районларида қишлоқ хўжалик экинлари ҳосилининг шаклланиши учун энг аҳамиятли инерцион омил туп-роқ намлиги бўлса, намлик етарли ҳудудларда эса энг аҳамиятли омил сифатида ҳаво ва тупроқ ҳарорати олинади.
¶ўза ривожланишида шаклланган кўсаклар сонини ҳам инерцион омил қаторига қўшиш мумкин. Чунки ғўза шоналаши даврида дастлаб ҳар туп ғўзада кам кўсак шаклланган бўлса, кейинчалик ривожланиш учун энг мақбул шароитда ҳам тупдаги кўсак сони ортмайди, натижада ҳосилдорлик кам бўлади.
Агрометеорологияда турли турдаги агрометеорологик башоратлардан: математик-статистик, динамика-статистик, синоптик-статис-тик ва бошқалардан фойдаланилади.
Ҳозирги вақтда агрометеорологияда ўсимликларнинг фенологик, маҳсулдорлик элементлари ва ҳосилдорлигини башоратлашда, юқорида айтиб ўтилганидек, кîððåëÿöèÿ íàçàðèÿñèга асосланади ва ўçàðî áîғëàíèøëàðíè ìèқäîðèé øàêëäà èôîäà ýòèø қўлланилади. Øóíèíã ó÷óí ҳàì õîðèæèé äàâëàòëàðíèíã áó ñîҳàäàãè âà рåñïóáëèêà-ìèçäàãè Гидрометеорология илмий-текшириш институти àãðîìåòåî-ðîëîãèê òàúìèíîòëàðíè амалга ошириш услубининг íàçàðèé-èëìèé-àìàëèé íåãèçèäà îääèé âà ìóðàêêàá ìàòåìàòèê-ñòàòèñòèê ¸êè ìîäåëëàø óñëóáëàðè ёрдамида топилган тенгламалар, ìåçîíëàð, àãðîìåòåîðîëîãèê êўðñàòêè÷ëàðдан башоратлаш учун фойдаланилади. Óëàð ìàòåìàòèê-ñòàòèñòèê, äèíàìèêа-ñòàòèñòèê, ôèçèêà-ñòàòèñòèê, ñèíîïòèê-ñòàòèñòèê óñëóáëàð àñîñèäà òîïèëàäè. Øóëàð îðàñèäà ýíã êўï òàðқàëãàí âà башоратлашда èøëàòèшга қóëàé áўëãàí ìàòåìàòèê-ñòàòèñòèê óñëóáäèð. У èëìèé àäàáè¸òëàðäà «î÷èқ ìîäåë» äåá ҳàì þðèòèëàäè. Áó óñëóáíè àìàëè¸òäà êўï қўëëàíèø ñàáàáèãà ÿíà áèð èëìèé íàçàðäàí қàðàëñà, áîøқà қîëãàí áàð÷à ìóðàêêàá математик ìîäåëëàðíè òóçèøäà ва óëàðíèíã ñîíèé қèéìàòëàðèíè òîïèøäà ҳàì «î÷èқ ìîäåë» орқали топилган ñîíèé қèéìàò íàòèæàëàðèãà àñîñëàíàäè. Буни тасаввур этиш учун қуйидаги 16.1-расм келтирилди.
Áó ҳàқäà èëìèé òóøуí÷àãà ýãà áўëèø æóäà ìóҳèì âà îëèíãàí àãðîìåòåîðîëîãèê ìàúëóìîòëàðäàí башорат услубларини ишлаб чиқиш ва уни амалиётда îқèëîíà ôîéäàëàíèø имконияти яратилади. Áóíäàé òàäқèқèé èøëàðíè ва башоратлаш услубларини Ўзãèäðîìåò таркибидаги Ãèäðîìåòåîðîëîãèÿ èëìèé-текшириш èíñòèòóòè (ÃÌÈТИ) íèíã èëìèé ìóòàхàññèñ àãðîìåòåîðîëîãëàðи áàæàðàäèëàð.
Шуни таъкидлаб ўтамизки, ҳозирги вақтда Гидрометеорологик маълумотлар билан таъминлаш хизматининг агрометеорология мутахассислари ўсимликларнинг фенологик, маҳсулдорлик элементларини, ҳосилдорлигини башоратлаш учун Ўзгидромет ва ГМИТИ томонидан чоп этилган махсус турли услубий ва қўлланма ҳужжатлар билан таъминланганлар. Қуйида айрим башоратлаш услублари ҳақида тўхталиб ўтамиз.
Ва±тли ±аторнинг узунлиги n
Гармоник
вазн, mt
Гармоник коэффициентлар, Cht=1
´ртача
муалла± °сишлар,
Do'stlaringiz bilan baham: |
