درس اول Birinchi dars Fors tili

بادام....
... شما ... هستید؟
سیب....	... شیرین است.
پیاز....	در جعبه ... هست.
ﺁنها .... هستند.	در ... صندلی ....

Takrorlash uchun savollar
1. است [ast]ning to’liq shakli nima?

2. U yana qanday ma’nolani anglatadi?

3. هست [hast] ning inkor shakli qanday?

درس بیست و هشتم

Yigirma sakkizinchi dars
واژگان

Lug‘at

دروغگو	doruγgu	yolg’onchi
چوپان	čupān	cho’pon
بی سبب	bisabab	sababsiz
گاه گاه	gāh-gāh	goh-goh
فریاد میکرد	faryād mikard	Faryod qilardi
گرگ ﺁمد	gorg āmad	bo’ri keldi
کمک کنید	komak konid	yordam bering
به کمک	be komak	yordamga
میامد ند	miyāmadand	kelardilar
میخندید	mixandid	kulardi
میگفت	migoft	aytardi
دروغ گفتم	doruγ goftam	yolg’on gapirdim
چند گرگ	čand gorg	bir nechta bo’ri
گوسفند	gusfand	qo’y
حمله کرد	hamle kard	hamla qildi
باز	bāz	yana
فریاد زد	faryād zad	faryod qildi
هیچ کس	hič kas	hech kim
نیامد	nayāmad	kelmadi
فکر کردند	fekr kardand	o’yladilar
دروغ میگوید	doruγ miguyad	yolg’on gapiryapti
کلاغ	kolāγ	qarg’a
تکه	tekke	bo’lak
پنیر	panir	pishloq
بر داشت	dar dāšt	oldi
شاخه	šāxe	shox
روباه	rubāh	tulki
براق	barrāγ	yaltiroq, tovlanuvchi
البته	albatte	albatta
خوش باشد	xush bāšad	yoqimli bo’lsa kerak
ﺁواز بخوان	āvāz bexān	ashula aytib ber
خوشخال شد	xušhāl šod	xursand bo’lib ketdi
دهان	dahān	og’iz
افتاد	oftād	tushib ketdi
گریخت	gorixt	qochib qoldi

Ko’plikning yasalishi
Fors tilida otlarning ko’plik shaklini yasash uchun ikki xil ko’plik qo’shimchasi mavjud. Ularning biri ها [hā] ko’plik qo’shimchasi, ikkinchisi ﺁن [ān] ko’plik qo’shimchasi, bu ikki qo’shimcha o’zbek tilidagi -lar ko’plik qo’shimchasiga to’g’ri keladi. O’zbek tilida jonli va jonsiz predmetlarga -lar qo’shilaveradi. Fors tilida esa ها [hā] bilan ﺁن [ān] ko’plik qo’shimchalarini ishlatishda farq bor.

1. ﺁن [ān] . Bu ko’plik qo’shimchasi jonli predmet nomlariga qo’shiladi:

ﺁن = دختران دختر + - “qizlar”

زن + ﺁن = زنان - “ayollar”

مرد + ﺁن = مردان - “erkaklar”
2. ها [hā] ko’plik qo’shimchasi ham jonli, ham jonsiz predmet nomlariga ishlatiladi:

دفتر + ها = دفترها - “daftarlar”

میز +ها = میزها - “stollar”

ها = دخترها دختر + “qizlar”

زن + ها = زن ها “ayollar”
Hozirgi fors tilida ها [hā] ko’plik qo’shimchasi ko’proq ishlatiladi. Bu qo’shimcha ham jonsiz, ham jonli predmet nomlariga qo’shilishi mumkinligi tufayli “universal” ko’plik qo’shimcha hisoblanadi.

Ba’zi hollarda ularni bir-biri bilan almashtirib yuborish mumkin emas. Diqqat qiling:

سر [ sar] –“bosh”

سران [ sarān] –“boshliqlar”

سرها [sarhā] –“boshlar”
Imlosi

1. ها [hā] ko’plik qo’shimchasi predmetlarga qo’shilganida hech qanday fonetik o’zgarish yuz bermaydi. Masalan:

کتاب = کباب ها

دانشجو = دانشجوها

2. ﺁن [ān] ko’plik qo’shimchasi jonli predmet nomlariga qo’shilganda ko’plik qo’shimchasini oluvchi so’z qanday tovush bilan tugayotganiga qarab fonetik o’zgarish yuz beradi.

a) So’z “ā”,”u” cho’ziq unlilari bilan tugagan bo’lsa, ﺁن [ān] ko’plik qo’shimchasi oldidan ی [yāy] harfi orttirilib yoziladi va “-yān” deb o’qiladi:

کاکا + ﺁن = کاکایان [kākāyān] –“akalar”

ترسو+ ﺁن = ترسویان [ tarsuyān] – “qo’rqoqlar”

b) So’z “i” cho’ziq unlisi bilan tugasa, ﺁن [ān] ko’plik qo’shimchasi qo’shilganda, yozuvda hech narsa orttirilmaydi, ammo o’qilayotganda “-yān” tarzida o’qiladi:

تاشکندی + ﺁن = تاشکندیان Tāškandi –Tāškandiyān

ایران + ﺁن = ایرانیان Irān - Irāniyān

v) So’z ه “e” qisqa unlisi bilan tugasa, ﺁن [ān] ko’plik qo’shimchasi oldidan گ “g” harfi orttiriladi. Yozuvda so’z oxiridagi ه “e” harfi tushib qoladi, talaffuzda “e” tovushi saqlanadi. Masalan:

دوشیزه + ﺁن = دوشیزگان [dušize] – [dušizegān] – “Bo’yi yetgan qiz” – “ Bo’yi yetgan qizlar”

نویسنده + ﺁن = نویسندگان yozuvchi - yozuvchilar

g) Ayrim “i” cho’ziq unlisi bilan tugagan so’zlarga ﺁن [ān] ko’plik qo’shimchasi qo’shilganda yozuvda hech narsa o’zgarmaydi, u hech qanday vositasiz qo’shiladi, lekin lekin so’z oxiridagi و [vāv] – “v” deb o’qiladi, “u” tovushi esa “o” ga aylanadi. Masalan:

بانو – بانوان [bānu – bānovān] – “xonim-xonimlar”

زانو – زانوان [ zānu – zānovān] –“ tizza –tizzalar”

d)Tananning ayrim juft a’zolari nomiga ﺁن [ān] ko’plik qo’shimchasi qo’shiladi:

لبان [labān] – “lablar”

چشمان [cešmān] –“ ko’zlar”

ابروان [ abrovān] –“qoshlar”

دست [dast]- qo’l, پا [pā] – oyoq, گوش [guš] –quloq kabi juft a’zolar nomlariga ها [hā] ko’plik qo’shimchasi qo’shiladi

دست ها [dasthā] –“qo’llar”

پاها [pāhā] – “oyoqlar”

گوش ها [gušhā] – “quloqlar”
متن

چوپان دروغگو
یک چوپان گاه گاه بی سبب فریاد میکرد: گرگ ﺁمد! گرگ ﺁمد! کمک کنید! کمک کنید! مردم از اطراف به کمک میامد ند. اما چوپان میخندید و میگفت: من دروغ گفتم. یک روز چند گرگ به گوسفند ها حمله کرد. چوپان باز فریاد زد: گرگ ﺁمد! کمک کنید! اما هیچ کس نیامد چونکه مردم فکر کردند که چوپان باز دروغ میگوید.

Čupān-e doruγgu

Yek čupān gāh-gāh bisabab faryād mikard: gorg āmad! Gorg āmad! Komak konid! Komak konid! Mardom az atrāf be komak-e u miyāmadand. Ammā čupān mixandid va migoft: man doruγ goftam. Yek ruz čand gorg be gusfandhā hamle kard. Čupān bāz faryād zad: gorg āmad! Komak konid! Ammā hič kas nayāmad čunke fekr kardand ke čupān bāz doruγ miguyad.
روباه و کلاغ

کلاغ تکه ای پنیر دید. ﺁن را بر داشت و به شاخه درخت بلندی نشست. روباه او را دید و زیر درخت ﺁمد. روباه گفت: به به چه پرنده زیبائی! چه پرهای براقی! صدایت هم البته زیبا و خوش باشد. یک ﺁوازی برای من بخوان! کلاغ از حرف های روباه بسیار خوشحال شد و دهانش را باز کرد و قار قار کرد. تکه پنیر از دهان او به زیر درخت افتاد و روباه حیله گر ﺁن را بر داشت و گریخت.

Rubāh va kolāγ

Kolāγ tekke-i panir did. Ānrā bar dāšt va be šāh-e deraxt-e bolandi nešast. Rubāh urā did va zir-e deraxt āmad. Rubāh goft: bah, bah! Če parrande-ye zibāi! Če parhāye barāqi! Sedāyaš ham albatte zibā va xuš bošad. Yek āvāzi barāye man bexān! Kolāγ az harfhāye rubāh xušhāl šod va dahānašrā bāz kard va qār-qār kard. Tekkeye panir az dahān-e u be zire deraxt oftād va rubāh-e heyligar ānrā bardāšt va gorixt.
1-mashq. Quyida berilgan so’zlarning ko’plik shaklini yasang.

طالب	ﺁرامگاه
زن	سمرقند
عاشق	دولت
لب	انگور
کارد	کوزه
بازو	خانه
دانشگاه	نویسنده
ﺁقا	بافنده
ﺁب	اتوبوس

2-mashq. Fors tilidan o’zbek tiliga tarjima qiling.

دانشجویان در کلاس هستند. این سیب ها ترش نیستند. ﺁن جوانان شوخ هستند. ﺁنها دوستان من هستند. کتاب کجا است؟ کتاب روی میز است. این مرد ها نویسندگان هستند. ﺁن باغ ها سبز و خرم است. این خیابان ها خیلی تمیز است. این دختران خیلی زیبا هستند.

3-mashq. Jumlalarni fors tiliga tarjima qiling.
Bu xonimlar va janoblar Eronlikdirlar. Ular kimlar? Ular yevropaliklar. Bu daraxtlar yashildir. Bu gullar qizil va oqdir. Qizlar qayerda? Qizlar zaldalar. Bolalar odoblidirlar. Bu o’quvchilar tirishqoqlar. U kiyimlar eski, bu kiyimlar yangi. Bu mevalar shirin va arzondir. Toshkentda bozorlar ko’p.
4-mashq. Quyiagi so’zlarni ishtirok ettirib gaplar tuzing.

مردان	کوشا
مادران	باسواد
معلمات	ترسو
میوه ها	جوان
باغبان	ساعت

Takrorash uchun savollar

1. 
   Fors tilida nechta ko’plik yasovchi fonema bor?
   
2. 
   Jonli predmetlar uchun qaysi qo’shimcha qo’shiladi?
   
3. 
   ها [hā] qanday qo’shimcha hisoblanadi?
   
4. 
   Tananing juft a’zolariga ko’plik qo’shimchalari qanday qo’shiladi?
   

درس بیست و نهم

Yigirma to’qqizinchi dars
واژگان

Lug‘at

مساوی	mosāvi	teng
مقیاس	meγyās	o’lchov
طول	tul	uzunlik
دسی متر	dessimetr	ditsimetr
سانتی متر	sāntimetr	santimetr
سطح	sath	yuza
متر مربع	metr-e morabbe’	kvadrat metr
حجم	hajm	hajm
وزن	vazn	og’irlik

Miqdor son
1 dan 10 gacha bo’lgan sonlar
0 - صفر [sefr] - ٠

1 - یک [yek] - ١

2 - دو [do] - ٢

3 - سه [se] - ٣

4 - چهار [ččahār] – ٤

5 –پنج [panj] - ٥

6 –شش [šeš] - ٦

7 –هفت [haft] - ٧

8 –هشت [hašt] - ٨

9 –نه [noh] - ٩

10 – ده [dah] - ١٠
Fors tilida arab raqamlari bilan bir qatorda rim raqamlari ham ishlatiladi. Miqdor sonlar otlar bilan birikib kelganda, avval son keladi, so’ng so’z (ot) yozilib, bitishuv birikmasi hosil qilinadi. Masalan, son nechani bildirishidan qatiy nazar ot birlik formada turadi:
یک دفتر [yek daftar]

ده دفتر [dah daftar]

متن

مقیاس

مقیاس طول متر است. هر متر مساوی با ده دستی متر است. هر دستی متر مساوی با ده سانتی متر است. پس یک مترمساوی با صد سانتی متر است. هزار متر یک کیلومتر است. مقیاس سطح متر مربع است. یک کیلومتر مربع مساوی با یک میلیون متر مربع است. مقیاس حجم متر مکعب است. مقیاس وزن کیلوگرام است هر یک کیلوگرام مساوی با هزار گرام است.

Meγyās

Meqyos-e tul metr ast. Har metr mosovi bo dah dasti metr ast. Har dasti metr mosovi bo dah sāntimetr ast. Pas yek sāntimetr bo sad sāntimetr ast. Hezor metr yek kilumetr ast. Meqyos-e sath metr morabbe ast. Yek kilumetr morabbe mosovi bo yek milyun metr morabbe ast. Meqyos-e hajm metr-e moka’ab ast. Meqyos-e vazn kilugerom ast. Har yek kilugerom mosovi bo hezor gerom ast.
1-mashq. Quyidagi birikmalarni o’qing va tarjima qiling.

یک کتاب	شش پنجره
دو قلم	هفت میز
سه دفتر	هشت صندلی
چهار مداد	نه کاغذ
پنچ اطاق	ده پسر

2-mashq. Savollarga javob bering.

مقیاس طول چیست؟ .١

متر مساوی با چند دسی متر است؟ .٢

مقیاس ورد چیست؟ . ٣

یک کیلومتر مساوی با چند متر است؟ . ٤

هر یک کیلوگرام مساوی با چند گرام است؟ . ٥

یک سال چند فصل است؟ . ٦

یک فصل چند ماه است؟ . ٧

یک هفته چند روز است؟ . ٨

3-mashq. Jumlalarni o’zbek tiliga tarjima qiling.

در کلاس یک میز‘ دو صندلی ‘ هشت نیمکت هست. پنج دانشجو در کلاس هستند و هفت دانشجو در راهرو هستند. روی میز دو کتاب و چهار دفتر هست. ما در راهرو نیستیم ‘ در کلاس هستیم. دانشیار هم در کلاس است. یک فصل سه ماه است. یک سال چهار فصل است. یک هفته هفت روز است.
4-mashq. Tarjima qiling.

Bu yerda oltita olma bor. Tortta tarvuz og’irdir. Uch qiz va bir bola shu yerda. Ular sakkiz nafardirlar. Ikkita kitob va beshta daftar stolning ustidadir. O’nta o’quvchi bu yerda emas.

Takrorash uchun savollar

1. 
   Fors tilida sonlar qanday ko’rinishga ega?
   
2. 
   1 dan 10 gacha sanab bera olasizmi?
   
3. 
   Sonlar sonlar bilan o’zaro qanday birikad
   

درس سی ام

O’ttizinchi dars

واژگان

Lug‘at

ولایت	velāyat	viloyat
همسایه	hamsāye	qo’shni
دوازده	davāzdah	o’n ikki
کنار دریا ی ﺁرال	kenār-e daryā-ye ārāl	Orol dengizi yaqinida
واقع است	vāγe’ ast	joylashgan
ﺁثار باستانی	āsār-e bāstāni	qadimiy yodgorliklar
توریستان	turistān	turistlar
تبدیل میشود	tabdil mišavad	o’zgaryapti
تقسیم میشود	taγsim mišavad	bo’linadi
ناحیه	nāhiye	tuman

Izofa
Izofa ikki so’zni bir-biriga bog’lovchi vositadir. O’zbek tilida “shirin olma”, “ chiroyli qiz” kabi so’z birikmalarida ikki so’zni bog’lovchi vosita yo’q. Bu birikmalarda so’zlar o’zaro bitishuv usulida bog’langanlar. Fors tilida bunday so’z birikmasini yasash uchun ikki so’zni o’zaro bog’lovchi qisqa “e” tovushi ishlatiladi. Agar diqqat qilsak o’zbek tilida avval qanday? so’rog’iga javob beruvchi so’z ( qanday? shirin), keyin nima? so’rog’iga javob bo’luvchi so’z (nima? olma) keladi. Fors tilida buning teskarisi bo’lib, avval nima? so’rog’iga javob beruvchi so’z(olma), keyin qanday? so’rog’iga javob beruvchi so’z(shirin) keladi va bu yerda olmani bildiruvchi so’zga urg’usiz “e” tovushi qo’shib talaffuz qilinadi. Diqqat qiling:

O’zbek tilida	Fors tilida
Shirin olma ( qanday? nima?)	سیب شیرین [sib-e širin] (nima? qanday?)
Chiroyli qiz (qanday? nima?)	دختر زیبا [doxtar-e zibā] ( nima? qanday?)

Bu yerda “olma” so’zi aniqlanmish, “shirin” so’zi so’zi aniqlovchi vazifasida kelyapti. Demak, fors tilida izofali so’z birikmasi hosil qillish uchun avval aniqlanmishni, keyin aniqlovchini aytish kerak ekan.

Shuningdek, “mening otam”, “Saodatning daftari”, “uyning eshigi” kabi so’z birikmalari ham fors tiliga tarjima qilinganda avval kimni?, nimani? So’rog’iga javob bo’ladi. So’z ( kim? otam, nima? daftari), so’ng kimning? nimaning? savoliga javob beruvchi so’z ( kimning? mening, Saodatning, nimaning? uyning) keladi. Diqqat qiling:

O’zbek tilida	Fors tilida
Mening otam ( kimning? kim?)	پدر من [pedar-e man] ( kimning? kim?)
Saodatning daftari (kimning? nima?)	دفتر سعادت [daftar-e Saādat] (kimning? nima?)
Uyning eshigi (nimaning? nima?)	در خانه [dar-e xāne] (nimaning? nima?)

Bu yerda kim?, nima? so’rog’iga javob beruvchi so’zlar qaralmish, kimning? , nimaning? so’rog’iga javob beruvchi so’zlar qaratqich deb ataladi.

Xulosa qilib aytganda fors tilida so’z birikmalarida so’zlarning joylashuvi o’zbek tilidagining teskarisi bo’lar ekan. Izofa ko’rsatkichi ( ِ) zir ( “e” tovushi) yozuvda tushib qoladi, lekin o’qiladi.

متن

ولایت و شهرهای ازبکستان
جمهوری ازبکستان با کشورهای قزاقستان ‘ قرغزستان‘ تاجکستان ‘ افغانستان و ترکمنستان همسایه است. کشور ما از دوازده ولایت و یک جمهوری عبارت است. ولایات از این قرار است: اندیجان‘ بخارا ‘ تاشکند ‘ جیزح‘ خوارزم ‘ سمرقند ‘ سورخان دریا ‘ سیر دریا‘ نمنگان ‘ نوائی ‘ فرغانه و قشقه دریا. جمهوری قراقلپا قستان در شمال غرب ازبکستان‘ کنار دریا ی ﺁرال واقع است و پایتخت ﺁن شهر نوکوس است. هر ولایت کشور ما مرکز خودرا دارد.

در ازبکستان شهر های قدیمی زیاد است. مثلا شهرهای سمرقند ‘ بخارا ‘ حیوه ‘ قوقان و قارشی از این جمله است. در این شهرها ﺁثار باستانی زیاد است و هر سال توریستان زیاد ﺁنجا میروند. شهر تاشکند هم ﺁثار باستانی زیاد دارد ولی سال های اخیر قیافه شهر تبدیل میشود. شهر های بزرگ ازبکستان به ناحیه ها تقسیم میشود. شهر ناشکند هم از یازده ناحیه عبارت است.

Velāyat va šahrhāye Ozbakestān

Jomhuri-ye Ozbekestān bā kešvarhāye γazāγestān, γerγezestān va Torkamanestān hamsāye ast. Kešvare mā az davāzdah velāyat va yek jumhuri ebārat ast. Velāyāt az in γarār ast: Andijān, Boxārā, Tāškand, Jizzah, Xārazm, Samarγand, Surxāndaryā, Sirdaryā, Namangān, Navāiy, Farg’āne, Qašγedaryā. Jumhuriye Qarāγalpāqestān dar šemāl-e γarb-e Ozbekistān, kenār-e daryāye Ārāl vāγe’ ast va pāytaxt-e ān šahr-e Nukus ast. Har velāyat-e kešvar-e mā markaz-e xod-rā dārad.

Dar Ozbekestān šahrhā-ye γadimiy ziyād ast. Masalan, šahrhā-ye Samarγand, Boxārā, Xive, Qoγān va Qarši az in jomle ast. Dar in šahrhā āsār-e bāstāni ziyād ast va har sāl turistān-e ziyād ānjā miravand. šahr-e Tāškand ham āsār-e bāstāni ziyād dārad vali sālhā-ye axir γiyāfe-ye šahr tabdil mišavad. Šahrhā-ye bozorg-e Ozbekestān be nāhiye-hā taγsim mišavad. šahr-e Tāškand ham az yāzdah nāhiye ebārat ast.

1-mashq. Izofiy birikmalarni o’qing.

مادر من	سیب شیرین	کتاب خوب
برادر من	نان شیرین	دفتر خوب
کتاب من	گلابی شیرین	مادر خوب
گل من	انگور شیرین	استاد خوب
پدر شما	معلم تو	باغ بزرگ
معلم شما	اطاق تو	خانه بزرگ
برادراو	پسر ﺁ نها	زن شما
مادر او	کلاس آنها	پسر شما
درد سر	باغ کوچک	بچه کوچک
درد مادر	باغ سبز	سگ چوچک

2-mashq. Quyidagi birikmalarni fors tiliga tarjima qiling.

Toza sinf	Arab tili
Uzun ko’cha	Oq kabutar
Chiroyli magazine	Ahmadning akasi
Katta shahar	Uning qo’li
Bahor fasli	Bizning bog’miz
O’zbek tili	Ularning uyi
Fors tili	Sizning soatingiz

3-mashq. Jumlalarni o’qing va o’zbek tiliga tarjima qiling.

این مادر نادر است. او خیلی مهربان است. مادر نادر کارگر کارخانه است. نادر شاگرد دبیرستان است. او خیلی با هوش و زرنگ است. این کتابهای جالب است. حالا روزها کوتاه و شب ها دراز است. این موز خوشمزه است. موز های خوشمزه در بازار فراوان است. زبان فارسی شیرین و آسان است. زبان ازبکی هم شیرین و آسان است.

4-mashq. Yuqorida berilgan mashqlardagi izofiy so’z birikmalarni yozib oling va aniqlovchi –aniqlanmish, qaratqich – qaralmishlarni toping.
Xattotlik mashqlari












Takrorash uchun savollar

1. 
   Izofa nima?
   
2. 
   Aniqlovchi- aniqlanmish nima?
   
3. 
   Qaratqich – qaralmish nima?
   
4. 
   Izofiy so’z birikmasi yasalganda nimaga ahamiyat berish kerak?
   

O’qish uchun matnlar
ازبکستان