Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги фарғона давлат университети нажмиддинов элдоржон халилович

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ
ФАРҒОНА ДАВЛАТ УНИВЕРСИТЕТИ
НАЖМИДДИНОВ ЭЛДОРЖОН ХАЛИЛОВИЧ
ФАРҒОНА ВОДИЙСИ АЙРИМ БАЛИҚЛАРИНИНГ ГЕЛЬМИНТЛАРИ 03.00.06 – Зоология
Биология фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD) илмий даражасини олиш учун тайёрланган
Д И С С Е Р Т А Ц И Я Т А Қ Д И М О Т И
Илмий раҳбар: биология фанлари
доктори, проф. А.Э. Кучбоев
ФАРҒОНА – 2021

ТАДҚИҚОТНИНГ ДОЛЗАРБЛИГИ

• Ўзбекистоннинг кўп сонли ҳайвонот олами, жумладан балиқлар синфи вакилларининг хилма-хиллиги барчага маълум. Бугунги кунда мамлакатимиз сув ҳавзаларида 80 дан ортиқ балиқ турлари учраши таъкидланган, хусусан Фарғона водийсида, яъни Сирдарёнинг юқори оқими худудидаги сув ҳавзаларида 44 та балиқ турлари қайд этилган.
• Бугунги кунда дунё миқёсида аҳоли сонининг кескин ўсиб бориши билан бир қаторда озиқ-овқат, чорвачилик ва балиқ маҳсулотларига бўлган талаб йилдан-йилга ортиб бормоқда. Аҳолини гўшт яъни, сифатли балиқ маҳсулотлари билан таъминлаш бугунги куннинг долзарб муаммоларидан бири ҳисобланади. Балиқ хўжаликларида етиштириладиган балиқлардан юқори маҳсулдорликка эришишга тўсқинлик қилаётган балиқ гельминтлари ва касалликлари алоҳида кенгайтирилган илмий изланишлар олиб боришни тақозо этмоқда.
• Сув ҳавзаларидан фойдаланишга бевосита алоқадор бўлган антропоген таъсирнинг кечиши жараёнида экотизимларда сифат ва миқдорий ўзгаришлар содир бўлмоқда. Овланадиган ва хўжаликларда етиштириладиган балиқларнинг кенг миқиёсда паразитлар, хусусан гельминтлар билан зарарланиши балиқ популяцияларининг қисқаришига, хўжаликлардаги балиқ маҳсулдорлигининг пасайишига ва оқибатда сув ҳавзаларидаги эпизоотик ҳолатнинг ёмонлашуви орқали катта иқтисодий зарар кўришга олиб келмоқда.

Жаҳон миқёсида аҳоли сонининг кескин ўсиб бориши озиқ-овқат, хусусан, оқсилга бой гўшт ва балиқ маҳсулотларига бўлган талабнинг ҳам тобора ортишига олиб келмоқда. Овланадиган балиқларнинг асосий қисми инсонлар томонидан озиқ-овқат сифатида истеъмол қилиниб, қолган қисми эса балиқ уни, ёғи ва озуқавий қўшимчаларга айлантирилади, шунингдек, чорва моллари учун озуқа ҳамда фармацевтика соҳасида қўлланилади. Шу ўринда, балиқ ресурсларини сақлаш, маҳсулдорлигини ошириш, захираларини бошқариш ва улардан самарали фойдаланиш тизимини яратишга, истеъмол бозорини тўлдиришга бўлган эҳтиёжнинг юқори эканлигини алоҳида таъкидлаш лозим. Лекин сув ҳавзаларидан фойдаланишга бевосита алоқадор бўлган антропоген таъсирнинг кечиши жараёнида экотизмларда сифат ва миқдорий ўзгаришлар содир бўлмоқда. Маълумки, паразитлар фаунасининг мавжудлиги сув ҳавзасидаги экологик вазиятнинг характерловчи омилларидан бири бўлиб, шу билан бирга, балиқ гельминтларидан атроф муҳит ҳолати ва биохилма-хилликнинг индикатори ҳамда сув ҳавзаси ифлосланишининг биоиндикатори сифатида фойдаланиш имконияти замонавий тадқиқотларда, албатта, инобатга олиниши зарур. Паразитлар учун яшаш муҳитининг икки даражалилиги (бир томондан, ташқи муҳит омиллари, бошқа томондан, хўжайин организми) сув ҳавзаси тириклик дунёси ва турларининг хилма-хиллигига таъсир кўрсатиб, экотизим таркибини шакллантиради. Шунингдек, паразитар омил хўжайин турларининг миқдорини мувофиқлаши орқали экотизим таркибининг хилма-хиллигини ва фаолият жараёнини белгилайди.

• Жаҳон миқёсида аҳоли сонининг кескин ўсиб бориши озиқ-овқат, хусусан, оқсилга бой гўшт ва балиқ маҳсулотларига бўлган талабнинг ҳам тобора ортишига олиб келмоқда. Овланадиган балиқларнинг асосий қисми инсонлар томонидан озиқ-овқат сифатида истеъмол қилиниб, қолган қисми эса балиқ уни, ёғи ва озуқавий қўшимчаларга айлантирилади, шунингдек, чорва моллари учун озуқа ҳамда фармацевтика соҳасида қўлланилади. Шу ўринда, балиқ ресурсларини сақлаш, маҳсулдорлигини ошириш, захираларини бошқариш ва улардан самарали фойдаланиш тизимини яратишга, истеъмол бозорини тўлдиришга бўлган эҳтиёжнинг юқори эканлигини алоҳида таъкидлаш лозим. Лекин сув ҳавзаларидан фойдаланишга бевосита алоқадор бўлган антропоген таъсирнинг кечиши жараёнида экотизмларда сифат ва миқдорий ўзгаришлар содир бўлмоқда. Маълумки, паразитлар фаунасининг мавжудлиги сув ҳавзасидаги экологик вазиятнинг характерловчи омилларидан бири бўлиб, шу билан бирга, балиқ гельминтларидан атроф муҳит ҳолати ва биохилма-хилликнинг индикатори ҳамда сув ҳавзаси ифлосланишининг биоиндикатори сифатида фойдаланиш имконияти замонавий тадқиқотларда, албатта, инобатга олиниши зарур. Паразитлар учун яшаш муҳитининг икки даражалилиги (бир томондан, ташқи муҳит омиллари, бошқа томондан, хўжайин организми) сув ҳавзаси тириклик дунёси ва турларининг хилма-хиллигига таъсир кўрсатиб, экотизим таркибини шакллантиради. Шунингдек, паразитар омил хўжайин турларининг миқдорини мувофиқлаши орқали экотизим таркибининг хилма-хиллигини ва фаолият жараёнини белгилайди.