Yalpi ichki mahsulot (YaIM)

Mavzu: YaIM (Yalpi ichki mahsulot) tushunchasi va uni hisoblash usullari.
Yalpi ichki mahsulot (YaIM) - bu ma'lum bir vaqt ichida ma’lum bir mamlakat ichida ishlab chiqarilgan barcha tayyor mahsulotlar va xizmatlarning umumiy pul yoki bozor qiymati. YaIM odatda yillik asosida hisoblanadi, ba'zan chorakda ham hisoblab chiqiladi. YaIM tovarlar va xizmatlarning pul qiymatiga asoslanganligi sababli u inflyatsiyaga uchraydi. Narxlarning ko'tarilishi mamlakat YaIMning o'sishiga olib keladi, ammo bu ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlarning miqdori yoki sifatidagi har qanday o'zgarishini aks ettirmaydi. Shuning uchun, faqat iqtisodiyotning nominal YaIMiga qarab, bu ko'rsatkich ishlab chiqarishning real kengayishi natijasida ko'tarilganligini yoki shunchaki narxlar ko'tarilganligi sababli aytish qiyin. Iqtisodchilar iqtisodiyotning real YaIMga tushishi uchun inflyatsiyani moslashtiradigan jarayondan foydalanadilar va qo’llaydilar. Har qanday yilda ishlab chiqarishni bazaviy yil deb nomlangan mos yozuvlar yilidagi narxlar darajasiga moslashtirish orqali iqtisodchilar inflyatsiya ta'siriga moslashishi mumkin. Shu orqali, mamlakat YaIMini bir yildan boshqasiga taqqoslash yoki real o'sish borligini ko'rsatish mumkin. Umuman olganda, real YaIM uzoq muddatli milliy iqtisodiy ko'rsatkichlarni ifodalash uchun eng yaxshi usul hisoblanadi. 
Yalpi ichki mahsulotni uchta asosiy usul yordamida aniqlash mumkin. Bu uch usul ham to'g'ri hisoblanganda bir xil ko'rsatkichni berishi kerak bo’ladi. Ushbu uchta yondashuv ko'pincha, xarajatlar yondashuvi, ishlab chiqarish yondashuvi va daromad yondashuvi deb aytiladi.
Xarajatlar yondashuvi, iqtisodiyotda ishtirok etadigan turli guruhlar tomonidan xarajatlarni hisoblab chiqadi. Ushbu yondashuvni quyidagi formula yordamida hisoblash mumkin:
YaIM = C + G + I + nX
(bu erda C = iste'mol; G = davlat xarajatlari; I = Investitsiyalar; va nX = sof eksport). Ushbu tadbirlarning barchasi bir mamlakatning yalpi ichki mahsulotiga hissa qo'shadi.
Iste'mol deganda xususiy iste'mol xarajatlari yoki iste'mol xarajatlari tushuniladi. Iste'molchilar oziq-ovqat yoki bo’masa sochlarini kesish kabi tovarlar va xizmatlarni sotib olish uchun pul sarflashadi. Mana shu iste’molning bir ko’rinishi.
Davlat xarajatlari davlat iste'mol xarajatlari va yalpi investitsiyalarni o’z ichiga oladi. Hukumat mablag'larini jihozlar, infratuzilma va ish haqi uchun sarflaydi. Bu esa davlat harajatlari.
Investitsiya deganda xususiy ichki investitsiyalar yoki kapital xarajatlar tushuniladi. Korxonalar o'zlarining biznes faoliyatiga mablag’ kiritish uchun pul sarflashadi. Masalan, korxona texnika sotib olishi mumkin. Ishbilarmonlik investitsiyalari YaIMning muhim tarkibiy qismi hisoblanadi, chunki u iqtisodiyotning ishlab chiqarish salohiyatini va bandlik darajasini oshiradi.
Sof eksport umumiy eksportdan eksportni olib tashlashni o'z ichiga olgan hisob-kitobni anglatadi.
(nX = Eksport - Import).
Iqtisodiyotning boshqa mamlakatlarga eksport qilinadigan tovar va xizmatlari, ichki iste'molchilar sotib oladigan importni kamaytirgandagina, mamlakatning sof eksportini bildiradi.
Ishlab chiqarish yondashuvi, asosan xarajat yondashuviga teskari proporsinaldir. Ishlab chiqarish yondashuvi iqtisodiy faoliyatga hissa qo'shadigan kirish xarajatlarini o'lchash o'rniga, iqtisodiy mahsulotning umumiy qiymatini hisoblab chiqadi va bu jarayonda iste'mol qilinadigan (masalan, materiallar va xizmatlar kabi) oraliq tovarlarning narxini chiqarib tashlaydi. Xarajat yondashuvi xarajatlardan oldinga siljisa, ishlab chiqarish yondashuvi tugallangan iqtisodiy faoliyat holatidan orqaga siljiydi. Bir-biridan farqi shunda.
Daromad yondashuvi, YaIMni hisoblashda boshqa ikkita yondashuv o'rtasidagi o'zaro bog'liqliklarni anglatadi. Daromad yondashuvi iqtisodiyotdagi barcha ishlab chiqarish omillari tomonidan ishlab chiqarilgan daromadlarni, shu jumladan mehnatga to'lanadigan ish haqi, yer orqali olingan ijara haqi, foizlar ko'rinishidagi kapitalning rentabelligi va korporativ foyda kabilarni hisoblab chiqadi.
Demak, xulosa qilib aytadigan bo’lsak, Yalpi ichki mahsulot siyosatchilarga va markaziy banklarga iqtisodiyotning qisqarishi yoki kengayib borayotganini, uni kuchaytirish yoki cheklash kerakmi yoki turg'unlik va inflyatsiya kabi tahlikani kutayotgan paytda hukm qilish imkoniyatini beradi.