Tushunchalar Izohi

1-TOPSHIRIQ

Tushunchalar	Izohi
Badiiy matn tahliliga assotsiativ yondashuv	Badiiy matn tahliliga assotsiativ yondashuv matnning semantik-sintaktik tarkibini aniqlashga yordam beradi. Badiiy matnda qo‘llangan assotsiativ munosabatdagi birliklar tahlili orqali ijodkorning voqelikni idrok etishi va u haqdagi tasavvurlari, leksik zahirasi, zahira ko‘lami hamda tarkibi, ijodkorning so‘z tanlash mahorati haqida qimmatli bilimlarga ega bo‘lish mumkin. Bu holat insonning psixologik tasavvuri asosida xotirasida bir-birini yodga tushiruvchi assotsiatsiyalarni nafaqat psixologlar, balki tilshunoslar ham chuqur o‘rganishi lozimligini ko‘rsatadi. Badiiy matnning assotsiativ tadqiqi muammosi ba’zi tillar misolida maxsus o‘rganilgan, hatto matnni assotsiativ tahlil qilishning ilmiy-nazariy tamoyillari ham ishlab chiqilgan. Biroq o‘zbek tilshunosligida badiiy matn tahliliga assotsiativ yondashuv dolzarb muammolardan biri bo‘lib qolmoqda.
Badiiy matnni idrok etish	Badiiy matnda qo‘llangan assotsiativ munosabatdagi birliklar tahlili orqali ijodkorning voqelikni idrok etishi va u haqdagi tasavvurlari, leksik zahirasi, zahira ko‘lami hamda tarkibi, ijodkorning so‘z tanlash mahorati haqida qimmatli bilimlarga ega bo‘lish mumkin. Bu holat insonning psixologik tasavvuri asosida xotirasida bir-birini yodga tushiruvchi assotsiatsiyalarni nafaqat psixologlar, balki tilshunoslar ham chuqur o‘rganishi lozimligini ko‘rsatadi. Ma’lumki, verbal assotsiatsiyalar har bir til egasida turlicha shakllanadi. Ayniqsa, badiiy so‘z ustalariga xos assotsiativ birliklar nisbatan rang-barangligi, tashqi olamni tilda turli bo‘yoqlar bilan obrazli va yorqin aks ettirishiga ko‘ra ajralib turadi. Assotsiativ birliklarning bo‘yoqdorligiga so‘z san’atkorining tashqi olamni «shoirona» idrok etishi, uni tilda obrazli bayon etishi, badiiy matnning ekspressiv-emotsionallik belgisiga ega bo‘lishi kabilar ta’sir ko‘rsatadi. Badiiy matndagi assotsiativ birliklar nafaqat so‘z san’atkorining leksik zahirasi, balki ayni tilning ma’lum bir davrdagi leksik tarkibi haqida ham ma’lumot bera oladi. Badiiy matnlar tahlili asosida muayyan davr tili, tilning leksik tarkibi, grammatik qurilishi haqida xulosa chiqarish mumkin bo‘ladi. Jumladan, Alisher Navoiy g‘azaliyotida ko‘p qo‘llangan forscha so‘zlar o‘sha davr adabiyotida fors-tojik tilining hukmron mavqega ega bo‘lganligidan dalolat beradi.
Matn yaratilishining asosiy omillari	Til birliklarining assotsiativ aloqasini matn yaratilishining asosiy omillaridan biri hisoblash mumkin. Badiiy matnning yaratilishida ijodkor lisoniy zahirasidan o‘rin olgan assotsiativ munosabatdagi birliklar (leksik, sintaktik birliklar) muhim o‘rin tutadi. Badiiy matnda qo‘llangan assotsiativ birliklar voqelikning so‘z san’atkori tasavvuridagi yaxlit obrazini yaratishga yordam beradi. Masalan, Alisher Navoiyning “Men o‘lsam, ishq naqdi xud erur ko‘nglumga mavrusi, Kishi farzandi garchi bo‘lsa besomon, erur voris” baytida qo‘llangan farzand – voris assotsiativ juftligi baytda ilgari surilgan asosiy g‘oyani yuzaga chiqarishga xizmat qilgan. Demak, matn tuzuvchining voqelik bo‘yicha yuzaga kelgan verbal assotsiatsiyalari, uning ko‘lami matnning mantiqiy-semantik strukturasini belgilab beradi.
Ijodkorning lisoniy zahirasi	Til birliklarining assotsiativ aloqasini matn yaratilishining asosiy omillaridan biri hisoblash mumkin. Badiiy matnning yaratilishida ijodkor lisoniy zahirasidan o‘rin olgan assotsiativ munosabatdagi birliklar (leksik, sintaktik birliklar) muhim o‘rin tutadi. Badiiy matnda qo‘llangan assotsiativ birliklar voqelikning so‘z san’atkori tasavvuridagi yaxlit obrazini yaratishga yordam beradi. Masalan, Alisher Navoiyning “Men o‘lsam, ishq naqdi xud erur ko‘nglumga mavrusi, Kishi farzandi garchi bo‘lsa besomon, erur voris” baytida qo‘llangan farzand – voris assotsiativ juftligi baytda ilgari surilgan asosiy g‘oyani yuzaga chiqarishga xizmat qilgan. Demak, matn tuzuvchining voqelik bo‘yicha yuzaga kelgan verbal assotsiatsiyalari, uning ko‘lami matnning mantiqiy-semantik strukturasini belgilab beradi.