2
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
BYUDJET HISOBI VA DAVLAT JAMG’ARMALARI
FAKULTETI
«BYUDJET HISOBI» KAFEDRASI
«BYUDJET TAShKILOTLARIDA BUXGALTERIYA HISOBI»
FANIDAN» FANIDAN
Mavzu: Buxgalteriya hisobida ikkiyoqlama yozuv va uning asoslanishi
Bajardi: DBG’I- guruhi
talabasi Aliev X.
Tekshirdi: k.o`q. Iskanov X.
Toshkent-2017
3
REJA
Kirish____________________________________________________________3
I BOB. Buxgalteriya hisobi schyotlari va ularning umumiy tavsifi
1.1. Buxgalteriya hisobi schyotlari, ularning tuzilishi va turkumlanishi _________5
1.2. Buxgalteriya hisobining schyotlar rejasi_____________________________10
II BOB. Buxgalteriya hisobida ikkiyoqlama yozuv va uning asoslanishi
2.1. Buxgalteriya hisobi schyotlaridagi ikkiyoqlama yozuv haqida tushuncha_13
2.2. Sintetik va analitik hisob_______________________________________15
2.3. Buxgalteriya hisobi ma'lumotlarini umumlashtirish__________________19
Xulosa__________________________________________________________22
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati__________________________________23
Ilovalar__________________________________________________________24
4
Kirish
Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganidek, «Iqtisodiy islohotni amalga
oshirishning asosiy nuqtalaridan biri bozor iqtisodiyotining huquqiy negizini
yaratishdan iboratdir. Avval boshdanoq biz o’zimiz uchun muhim saboq chiqarib
oldik – zarur huquqiy omilni shakllantirmasdan turib, tegishli qonunlar va me’yoriy
hujjatlarni qabul qilmasdan turib, islohotlarni amalga oshirishning ishonchli
kafolatini, islohotlar ortga chekinmasligining kafolatini amalda yaratib bo’lmaydi».*
1
Respublikamizda bozor iqtisodiyotiga o’tish tamoyillari va uning keyingi
bosqichlarida ustuvor yo’nalishlarning belgilanishi, ayniqsa ijtimoiy-siyosiy
hayotni, jumladan iqtisodiyotni erkinlashtirish, mulkdorlar sinfini tashkil qilishdan
kelib chiqqan holda bir qancha sohalarni, jumladan buxgalteriya hisobi tizimini
ham isloh qilishni taqozo etdi.
Ma’lumki, O’zbekiston Respublikasida bozor munosabatlarining qaror
toptirilishi, ko’p ukladli iqtisodiyotning vujudga keltirilishi barcha jabhada
bo’lgani kabi, buxgalteriya hisobi borasida ham ulkan o’zgarishlarning sodir
bo’lishiga olib keldi. Ma’muriy-buyruqbozlik tizimiga asoslangan iqtisodiyot
sharoitida shakllangan korxona, tashkilot va muassasalardagi buxgalteriya hisobini
yuritish tizimi jahon iqtisodiy tizimiga dadil kirib borayotgan mamlakatimiz uchun
zamonaviy talablarga javob bera olmay qolmoqda. Keyingi yillar mobaynida
xalqaro andozalarga to’la-to’kis javob beruvchi buxgalteriya hisobi tizimini
yaratish borasida ko’pgina islohotlar olib borilmoqda.
Buxgalteriya
hisobidan
foydalanuvchilar
doirasi
ancha
kengayib
borayotganligi, integratsiya jarayonlari chuqurlashayotganligi, qo’shma korxonalar
barpo etilayotganligi, jahon moliya bozoriga (qimmatli qog’ozlar birjalariga,
xalqaro banklarga, fondlarga va boshqalarga) chiqilayotganligi sarmoyalar, ishchi
kuchi va valyutaning ayrim mamlakatlar o’rtasida erkin harakatlanishi zarurligi
buxgalteriya hisobi tizimini jahon andozalariga ko’chirishni yanada qattiqroq talab
qilmoqda. Qolaversa, buxgalteriya hisobi va hisobotini xalqaro talablarga muvofiq
1
I.A.Karimov. O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida. -T.: O’zbekiston, 1995 -y.
5
o’zgartirish keyingi vaqtlarda O’zbekiston uchun ham tobora dolzarb vazifaga
aylanmoqda. Ushbu vazifalarni amalga oshirish maqsadida respublikada xalqaro
andozalarga to’la-to’kis mos keluvchi buxgalteriya hisobining milliy andozalari
ishlab chiqilmoqda va amaliyotga keng tatbiq etilmoqda. Buxgalteriya hisobining
milliy andozalari «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi Qonun asosida ishlab
chiqilgan bo’lib, ushbu andozalar buxgalteriya hisobi shakllari va usullarini
tanlashda korxonalarning mustaqilligini kengaytiribgina qolmasdan, hisob
axborotining ishonchliligi uchun ularning ma’suliyatini ham oshirmoqda.
Buxgalteriya hisobini isloh qilishda xalqaro tamoyillarga asoslangan
hisobvaraqlar rejasining qabul qilinishi navbatdagi muhim qadamlardan biri bo’ldi.
Yangi hisobvaraqlar rejasi O’zbekiston Respublikasida faoliyat yuritib kelayotgan
korxonalarning tashqi iqtisodiy aloqalarga kirishishida, jahon iqtisodiy
integratsiyasiga qo’shilishida asosiy vosita bo’lib xizmat qiladi. Mazkur
hisobvaraqlar rejasi, bir tomondan, buxgalteriya hisobi va hisobotini xalqaro
andozalarga yaqinlashtirsa, ikkinchi tomondan, buxgalteriya hisobi va soliq hisobi
o’rtasidagi muammolarni barham toptirishga ko’maklashadi.
Buxgalteriya hisobini isloh qilinishi, eng avvalo, uning boshqaruv hisobi,
moliyaviy hisob va soliq hisobiga bo’lib o’rganishimizni taqozo etadi. Rivojlangan
mamlakatlar tajribasidan ma’lumki, buxgalteriya hisobini boshqaruv hisobi,
moliyaviy hisob va soliq hisobiga ajratilgan holda tashkil qilish nafaqat
korxonaning, balki barcha manfaatdor tomonlarning, shu jumladan davlatning ham
istiqboli uchun xizmat qiladi.
6
I BOB. Buxgalteriya hisobi schyotlari va ularning umumiy tavsifi
1.1. Buxgalteriya hisobi schyotlari, ularning tuzilishi va turkumlanishi
Korxonalarda ko‘p miqdorda xo‘jalik operatsiyalari sodir bo‘lib, xo‘jalik
mablag‘lari doimo harakatda bo‘ladi. Korxonaga rahbarlik qilish uchun xo‘jalik
mablag‘larining harakati to‘g‘risida umumlashgan ma'lumotlarni olish talab
qilinadi. Bunday ma'lumotlarni balans yordamida olish mumkin emas. Shuning
uchun bu maqsadda buxgalteriya hisobining schyotlari qo‘llaniladi.
Buxgalteriya hisobi schyotlari - mol-mulkni uning tarkibi, joylashtirilishi va
shakllantirish manbalari hamda operatsiyalar bo‘yicha joriy aks ettirish, guruhlash
hamda nazorat qilish usulidir.
Schyotlarning har birida hisobga olinayotgan xo‘jalik mablag‘lari yoki
ularning manbalarining boshlang‘ich holati hisobga olinadi, keyingi bo‘ladigan
joriy o‘zgarishlar o‘z vaqtida aks ettirib boriladi. Natijada schyotlardan ayrim
turdagi aktivlar yoki passivlar to‘g‘risidagi ma'lumotlarni istalgan paytda olish
mumkin bo‘ladi.
Tashqi ko‘rinishi bo‘yicha schyotlar ikki ustundan iborat bo‘lgan jadval
shaklida bo‘ladi. Schyotning nomi jadvalning yuqori qismida yoziladi. Ushbu
jadvalning chap qismi "Debet" (D-t), o‘ng qismi "Kredit" (K-T) deb ataladi.
"Debet" va "Kredit" so‘zlari buxgalteriya hisobiga uning rivojlanish davri
boshlanishida kiritilgan bo‘lib, bu so‘zlar XII asrlarda sotuvchi va bankir
o‘rtasidagi hisob-kitob hamda kredit munosabatlarini aks ettirgan.
"Debet" so‘zi lotincha bo‘lib "u qarzdor", "Credit" so‘zi esa "ishondi"
degan ma'noni bildiradi.
Schyotning tashqi ko‘rinishi.
Debet "Schyot nomi yoki raqami" Kredit
7
Schyotlarda mol-mulk va uning manbasining hisobot davri boshi hamda
oxiridagi holati aks ettiriladi. Schyotlarga hisobot davrining boshiga ma'lumotlari
buxgalteriya balansining aktiv va passiv qismlari moddalaridan olib yoziladi.
Ushbu ma'lumotlar qoldiq yoki saldo deb ataladi. Ayrim hollarda ba'zi bir
schyotlarda saldo bo‘lmasligi ham mumkin. Debet va kreditda aktiv yoki
passsivlarning tarkibidagi o‘zgarishlar aks ettiriladi. Hisobot davri ichida
schyotning debet qismida yozilgan summalar debet oborot, kredit qismiga yozilgan
summalarni kredit oborot deb ataladi.
Buxgalteriya hisobi schyotlarini turkumlashdan asosiy maqsad amalga
oshirilgan xo‘jalik muomalalarini umumlashtirish, olinadigan ma'lumotlarni
soddalashtirishdan iboratdir. Shu bilan birga mablag‘lar harakati yuzasidan nazorat
ishlarini to‘g‘ri tashkil
qilishni ta'minlashdir.
Buxgalteriya hisobi schyotlarining turkumlanishi
№
Schyotlar turkumlanishi
xususiyatlari
Xususiyatlardan kelib chiqqan holda
schyotlar tarkibi
1.
Schyotlarning tuzilishiga
ko'ra
Doimiy schyotlar
Aktiv (A) Passiv
(P)
Vaqtinchalik
schyotlar
Tranzit schyotlar (T)
Balansdan tashqari schyotlar (BT)
2.
Ko'rsatkichlarni aks
ettirilishiga ko'ra
Sintetik schyotlar
Analitik schyotlar
3.
Balansda aks ettirilishiga
ko'ra
Balans schyotlari
Balansdan tashqari schyotlar (BT)
4.
Tayinlanish -mo'ljaliga
ko'ra
Asosiy schyotlar
Aktiv schyot (A)
Passiv schyot (P)
Tartibga soluvchi
schyotlar
Kontr-aktiv (KA) Kontr-
passiv (KP) To'ldiruvchi
schyotlar
Taqsimlovchi
schyotlar
Yig'ib taqsimlovchi
Hisobot davrlari bo'yicha
taqsimlovchi
Kalkulyatsiya schyotlari
Taqqoslovchi schyotlar
8
Aktiv schyot (A) - bu aktivlarni aks ettirishga mo‘ljallangan schyot bo‘lib,
unda iqtisodiy resurslarning qoldig‘i va ko‘payishi schyotning debetida, kamayish
esa kredit bo‘yicha aks ettiriladi.
Passiv schyot (P) - bu majburiyat va sarmoyani aks ettirishga mo‘ljallangan
schyot bo‘lib, unda majburiyat va sarmoyaning qoldig‘i va ko‘payish schyotining
krediti bo‘yicha, kamayish esa debet bo‘yicha aks ettiriladi.
Kontr-aktiv schyot (KA) - bu u bilan bog‘lik bo‘lgan aktiv schyotning
saldosidan chegiriladigan moliyaviy hisobotda aktivning sof qiymatini aks
ettiruvchi schyotdir.
Kontr-passiv schyot (KP) - bu u bilan bog‘lik bo‘lgan passiv schyotning
saldosidan chegiraladigan moliyaviy hisobotda majburiyat yoki sarmoyaning sof
qiymatini aks ettiruvchi schyotdir.
Tranzit schyotlar (T) - bu hisobot davrida foydalaniladigan, lekin
yopiladigan Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotda aks ettiriladigan hisobot
davri oxiriga qoldiqqa ega bo‘lmaydigan daromadlar va xarajatlarning vaqtinchalik
schyotlaridir.
Balans schyotlari deb, balansda qatnashadigan schyotlarga aytilib, ular
bo‘yicha ikki yoqlama yozuv amalga oshiriladi.
Balansdan tashqari schyotlar (BT) - bu korxonaga qarashli bo‘lmagan,
lekin vaqtinchalik tasarrufida bo‘lgan, aktivlarning mavjudligi va harakati, shartli
huquqlar va majburiyatlar haqidagi axborotni umumlashtirishga mo‘ljallangan
schyotlardir. Bu schyotlar boshqa schyotlar bilan o‘zaro bog‘lanmaydi va
korxonaning hisobotida aks ettirilmaydi.
Sintetik schyotlar xo‘jalik mablag‘lari va ular manbalari haqida umumiy va
qiymat ko‘rinishidagi ma'lumotlarni olish maqsadida hisob yuritishga
mo‘ljallangan.
Analitik schyotlar ma'lumotlari xo‘jalik mablag‘lari va ularni manbalarini
nafaqat qiymat, balki natura hamda mehnat o‘lchovi birliklarida yuritishga
9
mo‘ljallangandir. Analitik schyotlar bo‘yicha buxgalteriya provodkalari amalga
oshirilmaydi.
Korxona ba'zi xo‘jalik mablag‘lari hisobini yuritishda bir necha bahodan
foydalanish zaruriyati tug‘iladi. Shunday mablag‘lar va ular tashkil topish
manbalari hisobini yurituvchi schyotlar tartibga soluvchi schyotlar deb ataladi.
To‘ldiruvchi schyotlar tegishli mablag‘ va ular tashkil topish manbalari
hisobini yuritishga mo‘ljallangan schyot ma'lumotlarini to‘ldirish uchun
mo‘ljallangan.
Taqsimlovchi schyotlar. Bu schyotlar korxonaning ba'zi bir xarajatlarini
hisobga olish va ularni kalkulyatsiya obyektlari yoki hisobot davrlari o‘rtasida
to‘g‘ri taqsimlash maqsadida qo‘llaniladi
Yig‘ib taqsimlovchi schyotlar. Bu schyotlar ma'lum xo‘jalik jarayonidagi
xarajatlarni bir oy davomida hisobga olish, bu xarajatlarni iqtsiodiy mazmuniga
qarab, guruxlashtirish va ularni kalkulyatsiya obyektlari o‘rtasida oldindan qabul
qilingan biror bazisga nisbatan mutanosib ravishda taqsimlash uchun xizmat qiladi.
Kalkulyatsiya schyotlari korxona faoliyatida mahsulotlar, sotilgan tovarlar,
bajarilgan ish va ko‘rsatilgan xizmatlar tannarxini aniqlash uchun xarajatlar
hisobini yuritishga mo‘ljallangan.
Taqqoslovchi schyotlar ayni bir muomalalar yoki korxonaning butun bir
moliyaviy-xo‘jalik faoliyatining natijasini aniqlash uchun ishlatiladi.
Xo‘jalik mablag‘lari turi va joylanishini ko‘rsatuvchi aktiv schyotlarning
xususiyati shundaki, mablag‘larning ko‘payishi debet, mablag‘larning kamayishi
esa schyotning kredit tomonida aks ettiriladi. Aktiv schyot xususiyatini quyidagi
chizmada yaqqol ko‘rishimiz mumkin:
Debet AKTIV SChYoT
Kredit
Boshlang‘ich saldo (Sb)
-
<
Mablag‘larning
ko‘payishi
Mablag‘larning
kamayishi
>-
(Do) Debet oborot
(Ko) Kredit oborot
Oxirgi saldo (So)
10
Schyotdagi oxirgi qoldiq yoki saldo quyidagi formula orqali topiladi:
So = Sb + Do - Ko
Xo‘jalik mablag‘larining manbalarini aks ettiruvchi passiv schyotlarning
ko‘payishi kreditda, kamayishi esa debet tomonida ko‘rsatiladi:
Debet
PASSIV SCHYOT Kredit
С
Boshlang‘ich saldo (Sb)
■
<
Mablag‘larning
kamayishi
Mablag‘larning
ko‘payishi
>-
(Do) Debet oborot
(Ko) Kredit oborot
Oxirgi saldo (So)
Oxirgi qoldiq quyidagicha topiladi: So = Sb + Ko - Do
Shuni ta'kidlab o‘tish joizki, kontr-aktiv schyotlar xususiyati xuddi passiv
schyotlar, kontr-passiv schyotlar xususiyati esa aktiv schyotlar xususiyati kabidir.
Tranzit schyotlar xususiyatiga keladigan bo‘lsak, ular daromadlarni hisobga
olish uchun mo‘ljallangan bo‘lsa-xuddi passiv schyot kabi talqin etiladi. Agarda
xarajatlarni hisobga oluvchi tranzit schyotlar bo‘lsa aktiv schyotlar kabi ishlatiladi.
Tranzit schyotlar tarkibida bo‘lgan ikkita taqqoslovchi schyotlar xususiyati
umuman boshqacha, ularni quyidagi chizmada ko‘rishimiz mumkin:
Debet
9200
Kredit
Debet
9900
Kredit
Aktivlarning
chiqib ketishidan
xarajatlar
Aktivlarning
chiqib ketishidan
daromadlar
Xarajatlarning
yakuniy moliyaviy
natijaga hisobdan
chiqarilishi yoki
xarajatlarni
hisobga oluvchi
tranzit
schyotlarning
yopilishi
Daromadlarning
yakuniy
moliyaviy
natijaga
hisobdan
chiqarilishi yoki
daromadlarni
hisobga oluvchi
tranzit
schyotlarning
yopilishi
11
1.2. Buxgalteriya hisobining schyotlar rejasi
Schyotlar rejasi – buxgalteriya hisobi tizimidagi axborotning umumiy
tuzilishini, uning xo‘jalik mexanizmiga muvofiq holda iqtisodiy tavsifini aniqlab
beradi.
O‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligining 2002 yil 9 sentyabrdagi 103
- sonli buyrug‘i bilan O‘zbekiston Respublikasi buxgalteriya hisobining Milliy
standarti (21-BHMS) «Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning moliyaviy - xo‘jalik
faoliyati buxgalteriya hisobi schyotlar rejasi va uni qo‘llash bo‘yicha
yo‘riqnoma»ni tasdiqladi va u O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi
tomonidan 2002 yil 23 oktyabrda 1181-son bilan qayd qilindi.
Ushbu standart, byudjet muassasalari va banklardan tashqari, mulk
shakllaridan qat'iy nazar barcha xo‘jalik yurituvchi subyektlar tomonidan 2004 yil
1-yanvardan boshlab ijro etila boshladi.
Ushbu schyotlar rejasini tizimga keltirilgan schyotlar ro‘yxati deb ta'riflash
mumkin.
Yangi schyotlar rejasi jami bo‘lib 249 ta balansli va 14 ta balansdan tashqari
schyotlardan iborat bo‘lib, u moliyaviy hisobotlarni tuzishga moslashtirilgan.
Barcha schyotlar oltita qism bo‘yicha tizimga keltirilgan:
I. Uzoq muddatli aktivlar;
II. Joriy aktivlar;
III. Majburiyatlar;
IV. Joriy kapital;
V. Moliyaviy natijalarning shakllanishi va ishlatilishi;
VI. Balansdan tashqari schyotlar.
Birinchi to‘rt qism schyotlarining majburiyatlariga asosan moliyaviy
hisobotning I-shakliga balans tuziladi. Beshinchi qism «Moliyaviy natijalarning
shakllanishi va ishlatilishi» schyotlarning ma'lumotlariga asosan moliyaviy
natijalar to‘g‘risidagi hisobot ( 2- shakl ) tuziladi.
12
Schyotlar rejasida barcha schyotlar 9 bo‘limda quyidagi tizimda keltirilib
ko‘rsatilgan:
1-bo‘lim. Asosiy vositalar, nomoddiy va boshqa uzoq muddatli aktivlar; 2-
bo‘lim. Tovar-moddiy zahiralar;
3-bo‘lim. Kelgusi davr xarajatlari va muddati uzaytirilgan xarajatlar - joriy
qismi;
4-bo‘lim. Olinadigan schyotlar-joriy qismi;
5-bo‘lim. Pul mablag‘lari, qisqa muddatli investitsiyalar va boshqa joriy
aktivlar;
6-bo‘lim. Joriy majburiyatlar;
7-bo‘lim. Uzoq muddatli majburiyatlar;
8-bo‘lim. Kapital, taqsimlanmagan foyda va rezervlar;
9-bo‘lim. Daromadlar va xarajatlar.
Birinchidan sakkizinchi bo‘limgacha bo‘lgan schyotlar balans tuzilishiga
mos kelsa, 9-bo‘lim schyotlari moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot tuzilishiga
mos keladi.
Schyotlar rejasining birinchi qismi bir bo‘lim (1- bo‘lim) dan iborat bo‘lsa,
ikkinchi qismi to‘rt bo‘lim (2, 3, 4, va 5)lardan, uchinchi qismi ikki (6 va 7)
bo‘limlardan, to‘rtinchi qism bir (8-bo‘lim) bo‘limdan va beshinchi qism bir (9-
bo‘lim) bo‘limdan iborat.
Yangi schyotlar rejasida schyotlar besh guruhga bo‘lib ko‘rsatilgan.
Schyotlarni buxgalterlar tomonidan eslab qolishni osonlashtirish va
axborotlarni avtomatlashtirish zaruriyati schyotlarga nomerlar berkitishni taqozo
etadi. Schyotlar rejasidagi schyotlar kodlaridan tashqari nomiga ham ega.
Schyotning nomi - bu tub ma'noda schyotning o‘zidir. Chunonchi, har bir
shaxsning familiyasi, uning o‘zini ramzi bo‘lganidek, schyotning nomi o‘zini
anglatadi. Schyotlar bilan ish olib borganda asosan ularning tayinlanishi va
foydalanish tamoyillarini bilish zarur. Hisob subyektlari tomonidan qo‘llaniladigan
schyotlarning to‘liq ro‘yxati schyotlar rejasidir. Ayrim subyektlar tomonidan
13
qo‘llaniladigan schyotlar ro‘yxatida farqlarning mavjudligi ikki xil schyotlar
rejasini taqozo etadi: birinchisi-namunali, qonunchilik bilan belgilangan schyotlar
rejasi, ikkinchisi-buxgalteriya hisobining ish schyotlar rejasi. Har bir korxona
umumiy qonunchilik bilan belgilangan schyotlar rejasiga asosan o‘z ish schyotlar
rejasini tuzib olishlari kerak. Ish schyotlar rejasida tanlab olingan schyotlar
miqdori xo‘jalik faoliyati turiga qarab barcha qo‘llaniladigan xo‘jalik muomalalari
hisobini ta'minlashi kerak.
Hisobning barcha subyektlari namunali schyotlar rejasidan foydalanishga
majbur. Schyotlar rejasida ko‘rsatilmagan schyotlarni qo‘llash faqat O‘zbekiston
Respublikasi Moliya vazirligi bilan kelishilgan holda amalga oshiriladi.
14
II BOB. Buxgalteriya hisobida ikkiyoqlama yozuv va uning asoslanishi
2.1. Buxgalteriya hisobi schyotlaridagi ikkiyoqlama yozuv haqida tushuncha
Har bir xo‘jalik operatsiyasi mablag‘ning tuzilishida yoki manbaning
tuzilishida yoki bir vaqtda ham mablag‘da ham manbada bir xil summaga
o‘zgarishga olib keladi. Bunday o‘zgarishlarni qayd qilish uchun buxgalteriya
hisobida ikkiyoqlama yozuv usuli qo‘llaniladi.
Ikkiyoqlama yozuv shunday yozuvki, uning natijasida har bir xo‘jalik
operatsiyasining summasi schyotlarda ikki marotaba: bir schyot debetida va ayni
vaqtda o‘zaro bog‘liq bo‘lgan boshqa schyotning kreditida qayd qilinadi. Chunki
xo‘jalik operatsiyalari yuzaga keltiradigan o‘zgarishlar ikkiyoqlama xususiyatga
ega va hisobning ikki alohida schyotiga ta'sir etadi.
1494 yilda italiyalik matematik Luka Pacholi ikki yoqlama yozuv usulini
asoslab bergan. Uning «Schyotlar va yozuvlar to‘g‘risidagi traktatida» (lot.
tractatus - muhokama) yozuvlarni bir vaqtning o‘zida «bermoq» va «ega bo‘lmoq»
schyotlarda aks ettirish va «bermoq» va «ega bo‘lmoq» schyotlarning
summalarining yig‘indisi o‘zaro teng kelishi kerak deb aytgan.
Ikkiyoklama yozuv vositasida schyotlar o‘rtasidagi paydo bo‘lgan o‘zaro
aloqa
schyotlar
korrespondentsiyasi
deyiladi.
Bu
korrespondentsiyada
qatnashuvchi schyotlar korrespondentsiyalanuvchi schyotlar deb ataladi.
Schyotlar korrespondentsiyasini aks ettiruvchi qisqacha yozuv buxgalteriya
provodka(o‘tkazma)si deyiladi. Buxgalteriya provodkalari oddiy va murakkab
bo‘ladi.
Oddiy buxgalteriya provodka(o‘tkazma)si deb, ma'lum bir xo‘jalik
operatsiyasining faqat bir schyotning debeti va boshqa bir schyotning kreditida aks
ettirilishiga aytiladi.
Murakkab buxgalteriya provodka(o‘tkazma)si ma'lum bir operatsiyaning
summasi bir schyotning debeti, boshqa bir qancha schyotlarning kreditida yoki
aksincha, bir schyotning krediti va bir nechta schyotlarning debetida aks
ettirilishidir.
15
Xo‘jalik operatsiyalarini schyotlarda ikkiyoqlama yozuv usuli bilan aks
ettirish tartibini quyidagi misollarda ko‘rishimiz mumkin.
1-misol. Bankdagi hisob-kitob schyotidan kassaga 1 500 000 so‘m naqd pul
olib kelindi. Ushbu xo‘jalik operatsiyasi natijasida bankdagi hisob-kitob schyotida
pul mablag‘i kamaydi, kassada esa shu summaga ko‘paydi. Bu schyotlarning
ikkalasi ham aktiv schyotlardir.
Debet 5010(A) Kredit
Debet 5110 (A) Kredit
(+)
(-)
1 500 000 1 500 000 so‘mga
so‘mga kas- hisob-kitob schyo-
sada pul tida pul kamayishi
ko‘payishi
2-misol.Kassadan xodimlarga 1 500 000 so‘m ish haqi berildi. Ushbu
xo‘jalik operatsiyasi natijasida kassadagi pul mablag‘i kamaydi, xodimlar bilan ish
haqi yuzasidan qarzlar ham kamaydi.
Debet 5010(A) Kredit
Debet 5110 (A) Kredit
(-)
(-)
1 500 000
1 500 000
so‘mga kas-
so‘mga xodimlar
sadagi pul mab-
bilan ish haqi
lag‘i kamayishi
yuzasidan qarz-
larning kama-
yishi
16
Buxgalteriya hisobida ikki yoqlama yozuv usulidan schyotlarda xo‘jalik
operatsiyalari to‘g‘ri aks ettirilishi ustidan nazorat olib borishda foydalaniladi. Har
bir operatsiya bir xil summaga bitta schyotning debeti va boshqa bir schyotning
kreditga yoziladi. Natijada hamma schyotlarning debet tomonidagi oborotlar jami,
hamma schyotlarning kredit tomonidagi oborotlar jamiga teng bo‘lishi kerak.
Shunday tenglikning bo‘lmasligi schyotlarda xatoga yo‘l qo‘yilganligidan
dalolat beradi.
2.2. Sintetik va analitik hisob
O’zbekiston Respublikasi “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi Qonunining 8
–moddasi “Sintetik va analitik hisob” deb nomlangan bo’lib, unda sintetik va
analitik hisobga quyidagicha ta’rif berilgan:
Sintetik hisob qonun hujjatlarida belgilanadigan tartibda buxgalteriya
hisobi ob’ektlari haqidagi ma’lumotlarni muayyan iqtisodiy belgilari bo’yicha
umumlashtirish yo’li bilan amalga oshiriladi.
Analitik hisob buxgalteriya hisobi ob’ektlari haqidagi batafsil buxgalteriya
axborotini shakllantirish maqsadida buxgalteriya hisobining sub’ekti tomonidan
mustaqil ravishda belgilanadigan tartibda yuritiladi.
Xo‘jalik yurituvchi subyektlar zimmasidagi mablag‘larning holati turli
tuman bo‘lib, ularni to‘liqligini nazorat qilish buxgalteriya hisobi zimmasidadir.
Mablag‘larni turlari bo‘yicha hisobga olishda buxgalteriya hisobi schyotlaridan
foydalaniladi. Har bir schyot bir turli mablag‘lar harakatini hisobga olish uchun
belgilangandir.
Masalan: «Kassa» schyotida faqat kassadagi pul mablag‘larining kirim-
chiqimi hisob-kitob qilinadi va bu to‘g‘risida to‘liq ma'lumot olish imkonini
beradi.
17
Demak, schyotlar yordamida xo‘jalik yurituvchi subyektlar zimmasidagi
mablag‘lar harakati turlari bo‘yicha nazorat qilinadi. Nazorat ishlarida mablag‘lar
harakati o‘lchov birliklari bo‘yicha va pul ifodasida olib boriladi.
Har bir xo‘jalik yurituvchi subyekt o‘z mablag‘larini to‘liqligini, undan
samarali foydalanishni nazorat qilib borish maqsadida sintetik va analitik hisob
schyotlaridan foydalanadi. Sintetik schyotlar deb, xo‘jalik mablag‘lari harakatini
va ular tashkil topish manbalari holati haqidagi ma'lumotlarni umumlashtirib, pul
o‘lchov biriligida aks ettiriladigan schyotlar tizimiga aytiladi. Sintetik schyotlar
orqali yuritiladigan hisob esa, sintetik hisob deb ataladi.
Analitik (tahliliy) hisob schyotlari esa xo‘jalik mablag‘lari va ularning
manbalari haqidagi ma'lumotlarni alohida turlari bo‘yicha, aniq ko‘rsatkichlar
orqali ifodalaydi. Ya'ni, sintetik schyotlardagi yozuvlarni turlari bo‘yicha tarkibiy
qismlarga bo‘lib o‘rganuvchi schyotlar analitik schyotlar deb aytiladi.
Analitik hisob schyotlari miqdori u qo‘llanayotgan korxona, tashkilot va
muassasaning iqtisodiyotning qaysi tarmog‘ida ekanligi, ularning faoliyati katta
yoki kichikligiga bog‘liq bo‘ladi. Quyidagi misollar orqali sintetik va analitik
schyotlarni bir-biridan farqi va shu bilan birga ularni o‘zaro bog‘liqligini ko‘rib
o‘tamiz.
Misol uchun "Yoqilg‘ilar schyoti"ni olaylik:
Boshlang‘ich qoldig‘i 5000000 so‘m, oy davomida kirimga qabul qilingan
yoqilg‘ilar summasi 1456000 so‘m;
Misolimizdan ko‘rinib turibdiki, kirimga qabul qilingan yoqilg‘ilar summasi
pulda ifodalangan, lekin "Yoqilg‘ilar" schyotida uning miqdori, assortimenti, bir
birlik mahsulot bahosi ko‘rsatilmadi. Chunki, yuqorida sintetik schyotlarda
mablag‘lar harakati faqat pulda hisobga olinishini ta'kidlagan edik.
Xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatida mablag‘larning har bir turining
harakati alohida o‘rganilishi lozim, chunki ularni harakatini to‘g‘ri tashkil qilish
birinchidan, tegishli mablag‘ga bo‘lgan talabni aniqlash bo‘lsa, ikkinchidan
18
ularning turlari bo‘yicha mulkning but saqlanishi ustidan nazorat qilish uchun
etarli ma'lumot olishdir.
Analitik hisob yordamida mol-mulk va ularning manbalari turlari bo‘yicha
o‘rganish uchun asos yaratiladi. Analitik hisob mahsulot turlari bo‘yicha alohida-
alohida yuritiladi va buning uchun maxsus analitik kartochkalardan foydalaniladi.
Analitik kartochkaning tuzilishini yuqoridagi misol shartlaridan foydalanib
quyidagicha ko‘rinishdagi jadvalni keltiramiz:
1030-"Yoqilg‘ilar" schyoti bo‘yicha
Analitik schyot kodi: 1031
Mahsulot nomi: Benzin A-80
Bahosi: 1040 so‘m
O‘lchov birligi: litr
№ Operatsiya mazmuni
kirim
chiqim
qoldiq
Miqdor
i
summasi miqdori summasi miqdori summasi
Oy boshiga qoldiq
—
—
—
—
1500
1560000
1.
Asosiy ishlab chiqarishga
berildi
-
—
400
416000
1100
1144000
2.
Mol etkazib beruvchilardan
qabul qilindi
500
520000
—
—
1600
1664000
3.
Yordamchi ishlab
chiqarishga
—
—
800
832000
800
832000
4. Ma'muriyatga berildi
—
—
200
208000
200
624000
Oborot
500
520000
1400
1456000
200
624000
19
1030-"Yoqilg‘ilar" schyoti bo‘yicha
Analitik schyot kodi: 1033
Mahsulot nomi: Ko‘mir
Bahosi: 60000 so‘m
O‘lchov birligi: tonna
№ Operatsiya
mazmuni
Kirim
chiqim
qoldiq
miqdori summasi miqdori summasi miqdori summasi
Oy boshiga qoldiq
—
—
—
—
40
600000
1. Asosiy ishlab
chiqarishga berildi
—
—
—
—
—
—
2. Mol etkazib
beruvchilardan qabul
qilindi
—
—
—
—
—
—
3. Yordamchi
ishlab
chiqarishga
—
—
—
—
—
—
Oborot
Keltirgan misollardan ko‘rinib turibdiki, tegishli analitik schyotlarning
oboroti va oxirgi qoldiqlari tegishli sintetik schyot ma'lumotlariga barobardir.
Sintetik va analitik (tahliliy) schyotning boshlang‘ich hamda oxirgi
qoldiqlari o‘z tavsifi bo‘yicha analitik schyotlardagi tegishli qoldiqlarning umumiy
summalariga teng bo‘lishi kerak.
Bu qoida shundan kelib chiqqanki, analitik schyotlar sintetik schyotlar
ma'lumotlarini faqat batafsil ko‘rsatib beradi va unda umumiy ko‘rinishda aks
ettirilgan mablag‘larning tarkibiy qismlarini ko‘rsatadi. Bu qoidaga ko‘ra, masalan,
sintetik schyotdagi debet qoldiq uning rivojiga yuritiladigan analitik schyotlardagi
barcha debet qoldiqlarning umumiy summasiga teng bo‘lishi kerak.
Sintetik schyotning debeti va krediti bo‘yicha aylanma summalari tahliliy
schyotlari bo‘yicha aylanmalarning tegishli summalariga teng bo‘lishi kerak.
20
Bir sintetik schyotning aylanma summasi bilan shu sintetik schyot bo‘yicha
ochilgan tegishli analitik schyotlar aylanmalari summalarining tengligi shu bilan
shartlanganki, analitik schyotlarga ham xuddi sintetik schyotlardagi kabi o‘sha
muomalalarning o‘zi va o‘sha tomoniga yoziladi. Bunda bir nechta analitik
schyotlarga yozilgan muomalalar summalari har doim pirovardida shu muomala
bo‘yicha sintetik schyotda aks ettirilgan umumiy summani hosil qiladi. Hisobot
davri yakunlarini chiqarish paytida sintetik va analitik schyotlarning ko‘rsatkichlari
albatta solishtirib tekshirilishi kerak, chunki yo‘l qo‘yilgan nomuvofiqlikni topish
va to‘g‘rilash uchun muhimdir.
2.3. Buxgalteriya hisobi ma'lumotlarini umumlashtirish
Xo‘jalik faoliyatiga rahbarlik qilish va buxgalteriya hisobining to‘g‘ri
yuritilayotganligini tekshirish uchun har bir mablag‘lar turi, ularning manbalari va
jarayonlar bo‘yicha umumlashtirilgan ma'lumotlar zarurdir.
Sintetik va analitik hisobning ma'lumotlarini tekshirishda, ma'lumotlar har
oyning oxirida schyotlardan olinadi. Lekin, har bir schyotda hisobning bitta
obyekti bo‘yicha ma'lumotlar mavjud bo‘ladi. Barcha mablag‘larni yoki
hammasini birlashtirgan xolda, ularning ayrim guruhlarini tavsiflovchi ma'lumotlar
bir oydagi qoldiq va aylanmalar yakunini ko‘rsatuvchi aylanma qaydnoma (oborot
vedomost)larda mujassamlanadi.
Aylanma qaydnoma (oborot vedemost) bu buxgalteriya hisobi schyotlari
yordamida joriy davrda hisobga olingan ma'lumotlarni ma'lum bir vaqtga (asosan
bir oyga tuziladi) umumlashtirib ko‘rsatadigan jadvalga aytiladi.
Aylanma vedomostlari ikki xil bo‘ladi:
1. Sintetik hisob sintetik schyotlari bo‘yicha oborot vedomosti;
2. Analitik hisob analitik schyotlari bo‘yicha oborot vedomosti.
Aylanma vedomostlarida obyektlarning boshlang‘ich qoldig‘i, oy davomidagi
xarakati va oy oxirigagi qoldig‘i aks ettiriladi.
21
Sintetik schotlarda ma'lumotlar umumlashtirilib, faqat pul ko‘rsatkichida
ifodalangani uchun sintetik hisob sintetik schotlari aylanma vedomostlari
qo‘yidagicha shaklda bo‘ladi:
Sintetik schyotlar bo‘yicha aylanma
vedomost
20 ___ yil " ____________ " oyi
uchun
(so‘m yoki ming so‘m)
Schyotlar
raqami
Schyotlarning
nomi
Boshlang‘ich
qoldiq
Aylanma
(oborot)
Oxirgi qoldiq
Debet Kredit Debet Kredit Debet Kredit
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Aktivlar
+
+
+
=3+5-6
Passivlar
+
+
+
=4+6-5
JAMI
Aktiv schyotlar bo‘yicha oxirgi qoldiqlar boshlang‘ich qoldiqqa debet
oborot summasini qo‘shib, kredit oborot summasini ayirish yo‘li bilan aniqlanadi.
Passiv schyotlar bo‘yicha oxirgi qoldiqni topish uchun boshlang‘ich qoldiqqa
kredit aylanma summasi qo‘shilib debet aylanma summasi ayriladi.
Aylanma qaydnomadagi ustunlar bir - birovlariga tegishli tartibda teng
keladigan debet va kredit jamilarga ega bo‘lishlari kerak. Debet va kredit bo‘yicha
boshlang‘ich qoldiqlar jamilarining tengligi balansning har xil bo‘limlarida
keltirilgan bir xil mablag‘larning umumiy summalaridan iboratdir. Pul ko‘rinishida
bu summalar har doim bir xil bo‘lishi kerak, chunki u aktiv va passivning jamidir.
Barcha schyotlar debeti va kreditining yakunlari har xil bo‘lishi mumkin emas,
chunki barcha muomalalar schyotlarda ikki yoqlama yozuv bilan aks ettiriladi.
Oxirgi qoldiqlarning tengligi boshlang‘ich qoldiqlarning tengligiga o‘xshab
shartlanadi.
22
Yangi balansni tuzish uchun sintetik aylanma vedomostidagi oxirgi qoldiqlar
summalaridan foydalaniladi. Gap shundaki, o‘ng tomondagi so‘ngi ustunlarda
ko‘rsatilgan oxirgi qoldiqlarning barchasi birgalikda korxonaning yangi balansini
anglatadi.
Lekin balansni tuzish aylanma vedomostiga sintetik schyotlar qoldiqlarini
balans jadvaliga mexanik o‘tkazishni anglatmaydi. Aylanma vedomosti faqat
hisobot davrining oxiriga bo‘lgan korxona mablag‘lari holati to‘g‘risidagi dastlabki
ma'lumotlargagina egadir. Unda hisoblab chiqarilgan qoldiqlar, balans tuzishdan
oldin tekshiriladi va aniqlanadi. Shuning uchun sintetik schyotlar bo‘yicha
aylanma vedomostlar ko‘pincha tekshiruv balansi deb ham nomlanadi.
Analitik hisob schyotlarida esa natura va boshqa o‘lchov birliklari
qo‘llanilishi ular aylanma qaydnomasi shaklinining quyidagi ko‘rinishda bo‘lishini
taqazo etadi.
"
" sintetik schotining analitik hisob schyotlari bo‘yicha
aylanma vedomosti
Obyektlar
nomi
O‘lchov
birligi
Bahosi Boshlang‘ich
qoldiq
Kirim
Chiqim
Oxirgi
qoldiq
Miq-
dori
Sum-
ma
Miq-
dori
Sum-
ma
Miq-
dori
Sum-
ma
Miq-
dori
Sum-
ma
23
Xulosa
Zamonaviy sharoitlarda xo’jalik yurituvchi sub’ekt faoliyatini boshqarish
jarayonida ichki va tashqi foydalanuvchilar tomonidan faoydalaniladigan
buxgalteriya hisobining o’rni, kerakligi va ahamiyati oshib bormoqda. Ko’p
turdagi mulkchilik shakllari va korxonalarda vujudga kelayotgan xo’jalik
vaziyatlari sharoitlarida ko’p sonli schyotlar rejasidan fodalanish zaruriyati
tug’iladi, chunki turli foydalanuvchilar buxgalterdan turlicha ma’lumotlarni talab
qiladi.
Har bir schyotda jamlanadigan ma’lumot har xil foydalanuvchilar, ya’ni
ichki bilan bir qatorda tashqi foydalanuvchilarning talablariga javob berishi lozim,
chunki olingan ma’lumotlarning tahlili asosida korxonaning kelajakdagi moliyaviy
faoliyati bilan bog’liq bo’lgan boshqaruv qarorlari qabul qilinqdi.
Ushbu ma’lumotni olish uchun buxgalter buxgalteriya hisobining
yuritilishining umumiy uslubiyatini buzmagan holda ko’p sonli schyotlardan
foydalanishi lozim.
Korxona va tashkilotlar tasdiqlangan schyotlar rejasiga asosan o’z xo’jalik
operatsiyalari buxgalteriya hisobiga oid ishchi schyotlar rejasini ishlab chiqishi va
uni hisob siyosati bilan tasdiqlashi lozim.
Korxonaning schyotlar rejasida ishlab chiqarish texnologiyasi va muomala
tizimi jarayonlarining xususiyatlari hisobga olinishi lozim.
Yuqoridagilardan xulosa qilib aytganda, albatta bosh buxgalter korxona
buxgalteriyasidagi barcha xo’jalik muomalalarini ishchi schyotlar rejasiga muvofiq
to’g’ri amalga oshirilishini ta’minlashi va bosh kitobda o’z vaqtida aks ettirib
borishi kerak.
24
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. I.A.Karimov. O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida. -T.:
O’zbekiston, 1995 -y.
2. Sh.M.Mirziyoyev Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda
barpo etamiz. -T.: O’zbekiston, 2017.
3«Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning moliyaviy - xo‘jalik faoliyati buxgalteriya
hisobi schyotlar rejasi va uni qo‘llash bo‘yicha yo‘riqnoma»
4. O’zbekiston Respublikasining 2016 yil 13 apreldagi “Buxgalteriya hisobi
to’g’risida”gi Qonuni, O`RQ-404-sonli.
5. O’zbekiston Respublikasining buxgalteriya hisobi milliy standartlari to’plami.
–T.: 2010 -y.
6. A.A.Karimov va boshqalar “Buxgalteriya hisobi”. Darslik. –T.: “Sharq”NMAK,
2004-y.
7. K.B.Urazov “Buxgalteriya hisobi va audit”. O`quv qo`llanma. –T.: “Oqituvchi”,
2004-y.
8. I.K.Ochilov, J.E.Qurbonboyev “Moliyaviy hisob”. O`quv qo`llanma. –T.:
“IQTISOD -MOLIYA”, 2007-y.
9. A.Ibragimov va boshqalar “Moliyaviy va boshqaruv hisobi”. O`quv qo`llanma.
–T.: “IQTISOD -MOLIYA”, 2008-y.
10. F.G.Gulyamova, U.T.Fayziyeva “Yangi hisobvaraqlar rejasi bo’yicha 3000 ta
buxgalteriya o’tkazmalari ”. Ilmiy-amaliy qo’llanma. –T.: “NORMA”, 2007-y.
11. Ch.Rizayev “Buxgalteriya hisobi schyotlarining o’zaro bog’lanishi”.–T.:
“NOSHIRLIK YOG’DUSI”, 2011-y.
12. D.Xolboyev, U.N.Ibragimov “Moliyaviy hisob”. O`quv qo`llanma. – T.:
“Cho’lpon”NMIU, 2016-y.
Internet saytlari:
www.lex.uz
25
www.mf.uz
www.soliq.uz
Ilovalar
Do'stlaringiz bilan baham: |