Texnologiyalari ham kommunikaciyalarin rawajlandiriw ministirligi muhammed al-xorezmiy atinda

O’ZBEKSTAN RESPULIKASI INFORMACIYALIQ
TEXNOLOGIYALARI HAM KOMMUNIKACIYALARIN
RAWAJLANDIRIW MINISTIRLIGI
MUHAMMED AL-XOREZMIY ATINDAǴÍ
TASHKENT INFORMACIYALÍQ TEXNOLOGIYALARÍ UNIVERSITETI NÓKIS FILIALÍ
« Telekommunikatsiya texnologiyalari » fakulteti
« Telekommunikatsiya » baǵdari
4 kurs studenti
Toxtarov Arzubektin`
«Metrologiya standartlastiriw hám sertifikaciyalaw»
páninen





ÓZ BETINSHE JUMƖSƖ


Tema: Ólshew texnikasi.Ólshew ásbaplarınıń metrologik xarakterisitikaları
Tayarlaǵan _________________ Toxtarov A


Qabɩllaǵan _________________ Qaypnazarov S


Nókis –2022

Tema Ólshew texnikasi.Ólshew ásbaplarınıń metrologik xarakterisitikaları
Joba :

1. 
   Ólshew ásbaplarınıń anıqlıq klasslari.
   
2. 
   Ólshew ásbaplarınıń tiykarǵı metrologik xarakteristikaları.
   
3. 
   Ólshew ásbaplarınıń klassifikatsiyasi.
   
4. 
   Analog ólshew ásbapları, magnitoelektrik, elektromagnit, elektrodinamik ólshew ásbapları, olardıń shártli belgileri.
   
5. 
   Cifrlı ólshew ásbapları, ólshew ózgertkichlari.
   
6. 
   Ólshew ásbaplarınıń anıqlıq klasslari
   

Ádetde ólshew ásbapı alınatuǵın nátiyjege kiritiwshi qateligin aldınan belgilew ushın qáteliktiń normalanǵan ma`nisinen paydalanıladı. Qáteliktiń normalanǵan ma`nisi degende berilgen ólshew quralına tiyisli bolǵan qátelikti túsinemiz. Bólek alınǵan ólshew quralınıń qateligi hár túrlı, úzliksiz hám tosınarlı aljasıqlarınıń úlesi bolsa túrlishe bolıwı múmkin. Biraq, pútin alıp qaralganda ólshew quralınıń ulıwma qateligi normalanǵan bahadan artıp ketpewi kerek. Hár bir ólshew ásbapınıń aljasıqların shegarası hám tásir etiwshi koefficiyentler haqqındaǵı maǵlıwmatlar ásbaptıń pasportında keltirilgen boladı.

Ólshew ásbapları kóbinese jol qoyılıwı múmkin bolǵan qateligi boyınsha klasslarga bólinedi. Mısalı : elektromexanik túrindegi kórsetiwshi ásbaplarda standart boyınsha tómendegi anıqlıqlar isletiledi:
a. k 0, 02; 0, 05; 0, 1; 0, 2; 0, 5; 1; 1, 5; 2, 5; 4
Ádetde, ásbaplardıń anıqlıq klasslari ásbaptıń shkalasında beriledi hám olardıń keltirilgen qateligin bildirip, tómendegishe baylanısqan boladı :
a. k=k maxk; a. k k maxkq/Ax max
Eger ólshew ásbapınıń shkalasındaǵı anıqlıq klassi sheńber menen shegaralanǵan bolsa, mısalı 1, 5, ol halda bul ásbaptıń qateligi shkala aqırında 1, 5 % ga teńligin ańlatadı.
Eger ólshew ásbapınıń anıqlıq klassi sızıqshasız bolsa, ol halda anıqlıq klassi nomeri keltirilgen qáteliktiń ma`nisin ańlatadı. Lekin bir zattı esten shıǵarmaw kerek, eger ásbap, mısalı ampermetr keltirilgen qátelik boyınsha 0, 5 klass anıqlıǵına iye bolsa, onıń barlıq ólshew diapazonı aralıǵindaǵı aljasıqları ±0, 5% ten ortmaydi deyiwlik qáte boladı. Sebebi, bul túrdegi ásbaplarda shkalanıń baslanıwına jaqınlasqan tárepke ólshew qateligi artıp baraveradi. Usınıń nátiyjesinde bunday ásbaplarda shkalanıń baslanǵısh bóleklerinde ólshew usınıs etilmeydi.
Eger ásbaptıń shkalasında anıqlıq klassi jambas bólshek sızıǵı menen berilgen bolsa, mısalı, 0, 02/0, 01 ol halda ásbaptıń shkalasınıń aqırındaǵı qateligi ±0, 02% shkalanıń basında bolsa ±0, 01 % ekenligin ańlatadı.

5. 2. Ólshew ásbaplarınıń tiykarǵı metrologik xarakteristikaları

Hár qanday ólshew ásbapın tańlawda bárinen burın onıń metrologik xarakteristikalarına itibar beriwimiz kerek boladı.
Ózgertiw funksiyası - bunı analogli ólshew ásbaplarında shkala teńlemesinen de biliwimiz múmkin. Tańlanıp atırǵan ásbapda ózgertiw funktsiyası sızıqlı bolıwı qaydnomalarni alıwdı ańsatlashtiradi, sub'ektiv aljasıqlardı bolsa azaytadı.
Bayqaǵıshlıǵı. Ulıwma bayqaǵıshlıq - bul ólshew quralınıń sırtqı signalǵa salıstırǵanda tásirliligi, seziwsheńligi bolıp tabıladı. Ulıwma halda bayqaǵıshlıq ólshew quralınıń shıǵıw signalı arttırıwın, kirisiw signalı arttırıwına qatnasınan anıqlanadı :
Tikkeley kórsetiwshi ásbaplar ushın bayqaǵıshlıq ásbap qo'zg'aluvchan bóleginiń iyiw múyeshin ólshenerlik shama boyınsha birinshi tuwındı bolıp, tómendegishe ańlatpalanadı :
S = d /dx,
bul jerde d - ásbap qo'zg'aluvchan bóleginiń iyiw múyeshi.
Bayqaǵıshlıq bosaǵası - bul ólshenerlik shamanıń sonday eń kishi. (baslanǵısh ) ma`nisiki, ol ólshew ásbapınıń shıǵıw signalın sezilerli ózgeriwine alıp keledi.
S = Xmin/Xnom*100 %,
bul jerde, Xmin - ólshenerlik kaggalikning eń kishi (baslanǵısh ) ma`nisi bolıp tabıladı.
Ásbap kórsetiwiniń variatsiyasi - ólshenip atırǵan shamanıń qandayda bir ma`nisin, ólshew sharayatın ózgertirmegen halda, tákirar o'lchaganda payda bolatuǵın eń úlken farq bolıp tabıladı hám ol tómendegishe anıqlanadı (5. 1 - súwret):
 = (A0' - A0”) /Axmax*100 %,
bul jerde, AO', A0 - ólshenip atırǵan shamanıń (úlgili ásbap járdeminde) tákirar ólshew degi bahaları. variatsiya tiykarınan qo'zg'aluvchan bólegi tayanshga ornatılǵan ásbaplarda súykelisiw esabına kelip shıǵadı.

5. 1 - súwret. Ásbap kórsetiwiniń variatsiyasi.

Ásbaptıń ólshew qateligi. Bul qátelik retinde tolıq qátelik, salıstırmalı qátelik yamasa keltirilgen qátelik berilgen bolıwı múmkin. Bul aljasıqlar jóninde keyingi temalarda jetkilikli maǵlıwmatlar berilgen.
Ólshew diapazonı. Bul tiykarınan kóp diapazonlı ásbaplarǵa tiyisli. Kóbinese ásbaptıń hár bir ólshew diapazonına tiyisli aljasıqları da beriledi.
Jeke energiya sarpı. Bul xarakteristika da zárúrli esaplanıp, ásbaptıń ólshew shınjırına jalǵanǵanınan keyin kirgiziwi múmkin bolǵan aljasıqların bahalawda áhmiyetli esaplanadi. Ásirese, kem quwatlı shınjırlarda ólshewlerdi orınlawda bul júdá zárúrli bolıp tabıladı.
Jeke energiya sarpı ólshew ásbapınıń sistemasına hám konstruktiv isleniwine baylanıslı bolıp, ásirese, kishi quwatlı shınjırlarda ólshewlerdi orınlawda júdá zárúrli bolıp tabıladı.
Isenimliligi (shıdamlılıǵı ) - ólshew quralınıń málim ólshew sharayatında, belgilengen waqıt dawamında óz metrologik qásiyetlerin (kórsetkishlerin) saqlawı bolıp tabıladı. Bul kórsetkishlerdi shegaradan shıǵıp ketiwi ásbaptı uqıplıǵı tómenlep ketkenliginen dárek beredi. Ólshew ásbapınıń isenimliligi, ádetde, buzılmastan islew itimallıǵı menen bahalanadı hám shama menen tómendegishe tabıladı :
 = n / n um,
bul jerde: n - isenimlilikke sınalǵan ásbaplar sanı ; num - ulıwma (kóp ceriyali) islep shıǵarılǵan ásbaplar sanı.
5. 3. Ólshew ásbaplarınıń klassifikatsiyasi
Tómendegi kestede házirde isletilip kelinip atırǵan hám shıǵarılıp atırǵan ólshew ásbaplarınıń gruppaları keltirilgen. Ádetde, ólshew ásbaplarınıń atında bul gruppa hám modifikatsiya tártip nomerleri berilgen boladı.
Tómendegi sxemada ólshew ásbaplarınıń klassifikatsiyalanishi kórsetilgen

5. 4. Analog ólshew ásbapları, magnitoelektrik, elektromagnit, elektrodinamik ólshew ásbapları, olardıń shártli belgileri

Elektromexanik túrdegi analogli ólshew ásbapları. Analogli ólshew ásbapları yamasa tikkeley kórsetiwshi ásbaplar elektr ólshewler hám ulıwma ólshew texnikasında keń orın alǵan ásbaplardan esaplanadı. Bul túrdegi ásbaplarda kórsetuv qaydnomasi úzliksiz (funktsional ) túrde ólshenip atırǵan shama menen baylanıslılıqta boladı.

Tikkeley kórsetiwshi elektr ólshew ásbapları, (atap aytqanda elektromexanik ásbapları ) eki tiykarǵı bólekten, yaǵnıy ólshew shınjırı hám ólshew mexanizminen ibarat dep qaraw múmkin ( 5. 3 - súwret).

5. 3 - súwret. Anolog ólshew ásbaplarınıń strukturalıq sxeması.

Ólshew ásbapları qaysı sistemaǵa tiyisli mexanizmnen ibarat bolıwınan qat'y názer, ásbap qo'zg'aluvchan bóleginiń háreketleniwi elektromagnit maydan energiyasınıń ózgeriwine baylanıslı.

Ólshenerlik shama tásiri astında payda bolıp, ásbap kórsetkishin kóbeyiw tárepine og'diruvchi moment aylantıriwshı moment dep atalıb, ol ulıwma halda tómendegishe ańlatpalanadı :
M = dWe /d,
bul jerde, We - elektromagnit maydan energiyası,  - ásbap qo'zg'aluvchan bóleginiń búklem múyeshi.
Joqarıdaǵı ańlatpanı (5. 1) basqasha kóriniste jazıw múmkin:
M = F (X1),
yaǵnıy aylantıriwshı momentti ólshenerlik shama hám ásbap qo'zg'aluvchan bóleginiń búklem múyeshi funktsiyası dep qaraw múmkin. Ólshew ásbapınıń qo'zg'aluvchan bólegine aylantıriwshı momentten tısqarı hákis (teris) tásir etiwshi moment de tásir etiwi kerek. Reakciya etiwshi moment bolmaǵanda edi, ásbaptıń strelkası shkalasınan shetke shıǵıp ketken bo'lar edi. Reakciya etiwshi moment aylantıriwshı momentke qarama - qarsı jónelgen bolıp, qo'zg'aluvchan bóleginiig búklem múyeshi úlkenlesiwi menen artpaqtası kerek. Reakciya etiwshi moment M aylantıriwshı momentke teńlesgenge shekem (M=M) qo'zg'aluvchan bólim aylantıriwshı moment tásirinen búriladi. Kóp elektr ólshew ásbaplarında reakciya etiwshi moment tartqi, prujina hám aspalardıń buralishi menen payda etinadi. Bunday apparatda reakciya etiwshi moment qo'zg'aluvchan bólektiń búklem múyeshine tuwrı proporsional boladı, yaǵnıy M = - W,; bul jerde W - tartqi yamasa prujinaning materialı jáne onıń ólshemlerine baylanıslı bolǵan ózgermeytuǵın shama, bul múyeshiniń birligine 1° yamasa 1 radianga uyqas keliwshi moment bolıp, salıstırma reakciya etiwshi moment dep ataladı.
Ásbap qo'zg'aluvchan bóleginiń turaqlı búklem jaǵdayı aylantıriwshı hám reakciya etiwshi momentlerdiń teńliginen tabıladı M=M hám ol ulıwma halda tómendegishe ańlatpalanadı :
 =
bul jaǵdaydı 5. 4 - suwretde kórsetilgen grafiktan da baqlaw múmkin.
Ásbap dinamikalıq rejimde islegeninde, basqasha aytqanda ásbap kórsetkishi (jılısıwında ) jayınnan qo'zg'alayotganida, joqarıda aytılǵan aylantıriwshı hám reakciya etiwshi momentlerden tısqarı basqa momentler de payda boladı. Bul momentler qo'zg'aluvchan bólektiń inertsiya momentinen, sırtqı ortalıq qarsılıgınan hám metall elementleri bolǵan halda payda bolatuǵın dúbeley tok hám taǵı basqalardan payda boladı.
Ásbap qo'zg'aluvchan bóleginiń háreketlanganida payda bolatuǵın jáne onıń háreketin tınıshlantirishga intiluvchi moment - tınıshlantıratuǵın moment dep ataladı :
MT = R (d/dt)
Bul moment tınıshlantırıw koefficiyenti R ga hám qo'zg'aluvchan bólektiń múyeshtegi tezligine d/dt proporsional bolıp tabıladı. Tınıshlantıratuǵın moment málim dárejede ásbaptıń zárúrli ekspluatatsion parametrlerinen biri - tınıshlanıw waqtın belgileydi.
Magnitoelektrik ólshew ásbapları

5. 5 - súwret. Magnitoelektrik ólshew ásbapınıń

dúzılıw sxeması hám ózgeshelikleri.
Elektromagnit ólshew ásbapları

5. 6 - súwret. Elektromagnit ólshew ásbapınıń dúzılıw sxeması hám ózgeshelikleri.

Elektrodinamik ólshew ásbapları

5. 7 - súwret. Elektrodinamik ólshew ásbapınıń tuzilshi hám ózgeshelikleri.

Ólshew ásbaplarına arnawlı shártli belgiler sızılǵan boladı jáne bul belgiler tiykarında ólshew ásbapınıń zárúrli pazıyletleri boyınsha kerekli maǵlıwmatlardı alıwımız múmkin. Tómende sol belgilerdiń túpkiliklilerin keltirip ótemiz.

A. Tiykarǵı ólshew birlikleri hám olardıń márteli hám úlesli bahaları :
kA, kv, mA, mv, W, MW, Nz, kHz B. Ólshew shınjırındaǵı júzimdiń túri:
~ ózgeriwshen tok shınjırında isleydi;
- ózgermeytuǵın tok shınjırında isleydi;
~ da ózgeriwshen, de ózgermeytuǵın tok shınjırında isleydi.
C. Qawipsizligi: Beshqirrali juldızsha sızılǵan bolıp, eger onıń ishinde hesh qanday nomer bolmasa, ol halda 500 voltli kernew astında sınalǵan boladı. Eger, nomer jazılǵan bolsa, mısalı 2, bunda ásbap 2000 volt kernewinde sınalǵan boladı.
D. Paydalanıw jaǵdayı :
 - vertikal jaǵdayda jaylastırıladı,  gorizontal jaǵdayda jaylastırıladı ; 60° - qıya jaǵdayda jaylastırıladı.
E. Anıqlıq klasslari: 0, 5; 1, 0 sıyaqlı.

Ólshew qurallarınıń ulıwma shártli belgileri

5. 5. Cifrlı ólshew ásbapları, ólshew ózgertkichlari

Cifrlı ólshew ásbapları. Cifrlı ólshew ásbapı dep, ólshew boyınsha úzliksiz ólshenip atırǵan shamanı nátiyjesi cifrlı atap kórsetiw apparatında yamasa nomerlerdi jazıp baratuǵın apparatda diskret tárzde ózgertirilip, indikatsiyalanadigan ásbaplarǵa aytıladı. Cifrlı ólshew ásbapları házirgi kúnde júdá keń tarqalǵan.
Cifrlı ólshew ásbapınıń funksional sızılması 5. 8 - suwretde keltirilgen: KAO' - analog ózgertkich; ARO' - analog - cifrlı ózgertkich; RQQ - cifrlı atap kórsetiw apparatı.

5. 8 - súwret. Cifrlı ólshew ásbapınıń funksional sızılması.

“X” analog signalı kirisiw degi analog ózgertkich KAO' de keyingi ózgertiw ushın qolay formaǵa ózgertiriledi, keyininen analog - cifrlı ózgertkich (ARO') járdeminde diskretlashtiriladi hám kodlanadı. hám aqır-aqıbetde, cifrlı atap kórsetiw apparatı RQQ ólshenip atırǵan shama boyınsha kodlanǵan ma'umotni cifrlı qaydnoma formasında, operatorǵa qolay formada kórsetedi. Usınıs etiletuǵın maǵlıwmattı qolaylıǵı hám anıqlıǵı sebepli cifrlı ólshew ásbapları ilimiy - tekseriw laboratoriyalarınan keń orın alǵan.
Cifrlı ólshew ásbapları analog ólshew ásbaplarına salıstırǵanda tómendegi artıqmashılıqlarǵa iye esaplanadı : joqarı anıqlıq, keń jumıs diapazonı, operativlik, ólshew nátiyjelerin qolay tárzde usınıs etiliwi, avtomatlastırılgan tarmaqlarǵa jalǵaw múmkinligi, ólshew procesin avtomatlastırıw múmkinshiligi bar ekenligi hám taǵı basqalar.
Lekin cifrlı ólshew ásbaplarınıń da arnawlı bir kemshilikleri ámeldegi: quramalılıǵı, ózine túser bahasınıń bálentligi, salıstırǵanda isenimliligi tómenlew.
Cifrlı ólshew ásbapınıń hasası bolıp ARO' esaplanadı. Ol jaǵdayda maǵlıwmat diskretlashtiriladi, keyininen kvantlanıp kodlanadı. Diskretlashtirish - bul arnawlı bir (júdá qısqa ) diskret waqıt aralıǵinda qaydnomalarni aldılarr. Ádetde, diskretlash qádemin turaqlı etiwge háreket etiledi. Kvantlaw bolsa, X (t) úlkenliginiń úzliksiz bahaların Xn diskret bahalardıń kompleksi menen almastırıw esaplanadı. Shamanıń úzliksiz bahaları arnawlı bir tártipler tiykarında kvantlaw dárejeleriniń bahaları menen almastırıladı. Kodlastırıw bolsa, arnawlı bir ketma - ketlikte kórsetilgen sanlı bahalardı usınıs etiwden ibarat.
Diskretlashtirish hám kvantlaw cifrlı ólshew ásbapınıń tiykarǵı qátelik dárekleri esaplanadı. Bunnan tısqarı, kvantlaw dárejeleriniń sanı da ózine muwapıq aljasıqlar kiritedi.
Suyıq kristallı indiqatorlarning operativ rawajlanıwı cifrlı ólshew ásbaplarınıń ıqshamlashuviga, energiya sarpınıń azayıwına jay jaratıp atır.



a) b) c)
5. 9 - súwret. Cifrlı ólshew ásbapları : a) Infraqızıl nurli termometr; b) Quwat ólshewshii OLP-15 A; c) Cifrlı multimetr 971 A.