Tema: Shashmaqam turkimi Jobası

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI
BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK UNIVERSITETI
KÓRKEM-ÓNER FAKULTETI
SAZ-ATQARÍWSHÍLÍǴÍ QÁNIGELIGI 2-KURS STUDENTI
ABDURASHIDOV ATABEKTIŃ
MAQAM TIYKARLARI PÁNINEN

ÓZBETINSHE JUMÍSÍ

QABÍLLAǴAN: Abatbaevna .R ORÍNLAǴAN: Abdurashidov.A

NÓKIS 2021


Tema:Shashmaqam turkimi
Jobası:
I.Kirisiw
II.Tiykarǵı bólim
1. Maqamlardıń ulıwma tiykarları Shashmaqom
2. Asbap bólimi, qosıq bólimi.
3. Shashmaqamnıń Xorezm maqaminan ayırmashılıǵı
4. Ferǵana -Tashkent maqam jolları.
5. Ózbekstanda ámeldegi bolǵan jergilikli usıllar Ferǵana -Tashkent, Buhoro - Samarqand Surxandaruo -Qasqadaruo usıllarınıń ayriqsha xarakterli belgileri, olardıń bir-birinen ayırmashılıǵı
6.On eki maqam
III.Juwmaqlaw
IV.Paydalanılǵan ádebiyatlar
Kirisiw
Muzıkalıq tárbiya insandı gózzallıqqa jetekleytuǵın bir qural bolıp, ol insannıń estetik hám emotsional qásiyetlerin qáliplestiredi. Haqıyqıy muzıka dóretpeleri zamannıń estetik-ahloqiy hám siyasiy ideyaların ulıwmalastıradı.
Insannıń ómirin muzıka kórkem ónerisiz oyda sawlelendiriw etip bolmaydı. Kórkem óner adamlarǵa tek ǵana ruwxıy azıq beripgine qalmastan, fizikalıq kámalǵa jetkenge eriwuvida da zárúrli orın oynaydı. Muzıka kórkem óneriniń ahloqiy-estetik tárbiya daǵı rolin tuwrı sezim etip, onıń jetkinshekti tárbiyalaw daǵı áhmiyetin hesh esten shıǵarmaw zárúr. Muzıkalıq gózzallıq insannıń ruwxıy túsi qáliplesiwinde zárúrli omil bolıp tabıladı.
Muzıka gózzallıqqa umtılıw, estetik mútajlik tug'ma páziylet emes. Ol insanda miynet hám átirap -dógerektegi álemdi tásirinde payda bolǵan. Sırtqı álemdi ózgertiw menen insannıń ózi de ózgerip bardı, bunda tek ol fizikalıq táreptengine taraqqiy etip qalmay, bálki ruwxıy tárepten de taraqqiy etdi. Insannıń ruwxıy qábileti hám áwele, estetik sezimi az-azdan taraqqiy etip, tárbiyalanıp bardı.
Muzıka kórkem óneri turmıstı biliw hám adamlardı tárbiyalawdıń qúdiretli quralı bolıp tabıladı. Biraq onıń biliw hám tárbiyalaw daǵı xızmet dárejesi kisige estetik, kórkem tárepten tásir etiw kúshine baylanıslı.
Muzıka kórkem óneri kisi iskerliginiń arnawlı bir bir túri bolıp, onıń wazıypası jámiyetke estetik xizmet kórsetiw bolıp tabıladı. Usı mánisten alıp qaraǵanda onıń ornın hesh bir zat basa almaydı. Muzıka socialliq ómirdiń hámme tarawlarında aktiv pátda orın aladı. Sonday etip, haqıyqatlıqqa bolǵan estetik munasábet kompozitorler tárepinen jaratılǵan muzıka dóretpelerinde de, miynetke, xojalıq turmısqa hám adamlar munasábetine alıp kiritiletuǵın kórkem tiykarlarda da ańlatpalanadı.
Hár bir kórkem óner túri sıyaqlı muzıka kórkem óneri de júdá áyyemgi zamanlarda, adamlar úńgirlerde jasap, tas penenqurallarınan paydalanıp, haywan terilarini yopinib júrgen ótken zaman dáwirlerinde payda bolǵan. Ol adamlardıń ruwxıy dúnyası sheklengen, tili jarlı, átirap daǵı waqıya - hádiyseler haqqındaǵı qıyalları júdá uǵımsız edi. Lekin soǵan qaramay muzıkalıq dóretpelerdi, eger ol dóretpeler " jabayı" jaǵdayda bolsa -de, áne sol áyyemgi adamlar jaratqan.
1. Maqam jáne onıń sóz dizbegileri
“Maqam” tiykarı arabsha sóz bolıp, “orın”, “jay”, “mánzil” mánislerin ańlatadı. Muzıka ámeliyatında bolsa torli asbaptıń dawıs sadolantiriladigan jayı, yaǵnıy perdesin ańlatadı (IX-X ásirler Forobiy dáwiri). Keyinirek bolsa biz bilgen kásiplik muzıkamizning iri úlgisi ǵárezsiz muzıkalıq janrni, yaǵnıy Maqamlerdi anglata baslaǵan. Ózbekisonda Maqamotning úsh túri - Buxara Maqamleri, Xorezm Maqamleri hám Ferǵana -Tashkent Maqam jolları bar.
Ullı, Ras, Sorto, Dugoh, Shashmaqomdaǵı tórtinshi maqamnıń ataması, Irak. SHashmaqom On eki Maqam sistemasınıń milliy (jergilikli) muzıkalıq mákan shárt-shárayatlarında rawajlantirilishi nátiyjesinde XvIII ásir ortalarında úzil-kesil qálipleskenligi. Ol jaǵdayda kompozitorlik kórkem óneri dástúrleri ilimiy tárepten arnawlı bir sistemaǵa salınıp, klassifikaciya etilgenligi. SHashmaqom - altı jetilisken perde hám olarǵa uyqas penennama hám qosıqlar kompleksi ekenligi. Onıń quramındaǵı Maqamlerdiń hár biri iri forma daǵı gruppalı dóretpelerden ibaratlıǵı.
Bul Maqamler awızsha dástúr formasında, yaǵnıy ustazdan shákirtga «og'zaki usıl» jardeminde ótip, biziń dáwir shekem jetip kelgen. SHashmaqomyb dáslepki bar v. Uspenskiy bes sızıqlı nota jazıwına alǵan. 1959 y. O'XMning 5-jildida
YU. Erejepiy notalashtirgan SHashmaqom gruppası baspadan shıǵarılǵan. 1966 -75 jıllar dawamında SHashmaqomni bólek kóriniste baspadan shıǵardı.
Maqamlerdiń bul bólimi «mushkilot» atı menen júritiledi. Ámeldegi barlıq altı Maqamlerdiń asbap qichslari birdey at menen atalib kelinedi: Klassifikaciya, Tarje', Gardun, Besmúyeshlik, Saqil dep atalǵan. Olardıń hár birewiniń usıl birligi mavjad. Maqamlerde nomdosh bolmaǵan asbap bólimler de ámeldegi: Sortoda - Nag'mai Oraz, Dugohda - Keleshektiń nıshanıı Dugoh hám Samoi Dugoh, Shashmaqomdaǵı tórtinshi maqamnıń atamasında - Hafifi Shashmaqomdaǵı tórtinshi maqamnıń ataması hám t.b.
SHashmaqomning qosıq bólimleri quramalı forma daǵı filiallardan quram tapqan. Qosıq bólimlerinde dúzilisi tárepinen bir-birinen ajralıp turıwshı eki qıylı filiallar toparı bar bolıp tabıladı. Olar óziniń quramı menen birinshi hám ekinshi gruppa filiallar dep júritiledi. Bulardan birinshisine Saraxbor, Talqin, Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma sıyaqlı filiallar hám Ufar bólegi kiriwi. II gruppa filiallarlar Ses penenhám Mo'g'ulcha turkkumlari atı menen júritiledi. I gruppa filiallardıń quramalı formasıy strukturalarında namalar orın alǵan.
SHashmaqomlarning ekinshi gruppa filialları ayriqshalıǵı menen ajralıp turadı. Olardıń SHashmaqom gruppaında salıstırǵanda kesh qálipleskenligi hám olarda nazirago'ylik dástúrınıń ayriqsha sawleleniwin kóriw múmkin. Olar ádetde Ses penenhám Mo'g'ulcha atlı menen júritiledi. Ekinshi gruppa filiallar anıq strukturalıq tuzulishga iye bolıp olardıń hár birin quramında Talqincha, Qasqarcha, Ádebiy janr hám Ufar atlı shaqapshaları orın alǵan. Bul shaqapshalardıń júzege keliwinde tiykarǵı filiallardıń nama -sesler uyǵınlıǵıları saqlanıp, sheńber usıllarınıń ózgerip barǵan.
Usıllar Maqamlerdiń dúzılıw xarakterin belgileytuǵın faktorlardan bolıp tabıladı. Olardı ajrata alıw, Maqamlerdi túsin tuwrı túsiniwge múmkinshilik beredi. SHashmaqomning barlıq strukturalıq bólimleriniń ayriqsha usıl kompleksi bar. Olar arnawlı bir tártip tiykarında quram tapqan. Hár bir usıldıń óz nomiga iye esaplanadı. Mısalı : Saraxbor, ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma, talqin, ses, gardun, talqin, qasqarcha, ádebiy janr, ufar hám t.b. Dereklerde kórsetiliwishe, dáslepki usıl insannıń tamır urıwınan alınǵan. Tamırdı barmaq menen ustap ko'rilsa, onıń go'yo “tán-tan”ga uqsas bir tegis urayotgani bilinadi. Ilimpazlar bunı “Usılı zarbi áyyemgi” (Áyyemgi soqqı urıw usılı ) dep ataǵanlar. Zarbi áyyemgi “bak, bum” házirgi muzıka ámeliyatında Saraxbor atı menen ataqlı. Onıń quramalılaw formaları 2/4, ¾, 4/4, 5/4, 6/4, 7/4, 8/4, 3/8, 6/8 sıyaqlı ırǵaq-ritm ólshewlerinde bolǵan deyiw múmkin.
Xalıqlarınıń kásiplik muzıka miyraslarında jetilisken janrlar ádetde Maqamot sistemasına kiredi. Ko'pchillik shıǵıs xalıqlarınıń óz dástúrleri tiykarında qáliplesken Maqamleri ámeldegi hám olar ayriqsha atalıp kelinedi. Arab maqamlarida Maqam, túrklerde makam, uyg'urlarda muqom, turkpenlerde muqom, Azerbaydjanlarda mug'om, Iranda dáske, sonıń menen birge, hindlarda raga hám t.b.
Úlken qosıq ózbek kompozitorlik dóretiwshilikotining kem ushraytuǵın, benazir jemislerinen biri bolıp tabıladı. Ol kásiplik, ustazona muzıkalıq miyraslarımız qatlamına tiyisli bolıp, tiykarınan Ferǵana oypatlıqsı - Tashkent jergilikli usılınıń jaqtı hám benazir belgilerin ózinde jámlegen. Túp úlken qosıq tiykarınan eki, geyde úsh dana qosıqshınıń hamnafasligida, hesh qanday asbap jo'rligisiz atqarıw etiledi. Maqamde bolǵanı sıyaqlı úlken qosıqta da qurandı yadǵa biletuǵın adamlıqtıń ustaz -shákirtlik dástúrı jetekshilik etedi.
Ishoq Erejepovning ustazona muzıkanıń eń quramalı hám jetilisken tımsalı bolǵan Maqamler bapta tereń hám shın qomusiy bilimge egaekanligi qánigeler tárepinen buljıtpastan tán alınǵan. Mısalı, buǵan baylanıslı ustazdıń 1963 jılı baspa etilgen “Maqamler máselesine doir” atlı monografik izertlewi pikirimizning dálili bóle aladı. Bul salawatlı ilimiy dóretpe mazmunında, atap aytqanda, SHashmaqom kompleksi daslep kásiplik (saray ) muzıkasında keń orın tutqanlıǵı, On eki Maqam sistemasınıń tábiy rawajlanıwı bolıp esaplanıw qálipleskenligi hám de onıń perde áneydey, nama -sesler uyǵınlıǵı, soqqı urıw-usıl, háwij-namud hám basqa formasıy dúzılıw nizamlıqları áyne áne sol pútin sistemanıń strukturalıq bólimleri ekenligi úzil-kesil túrde óz sheshimine kelgen.
SHuningdek, izertlewde Maqamot sistemasınıń ózge formaları bolǵan Xorezm Maqamleri hám Ferǵana -Tashkent jollarına tiyisli qımbatlı oy-órisler bildirilip, olardıń SHashmaqom menen óz-ara baylanısıw munasábetleri jóninde de maman kórsetpeler aytılǵan.
Maqamlarnig ulıwma tiykarları Shashmaqom - Tariyxdan bizge málim Mo'g'ul istilosidan keyin Ámir Temur saltanatining tashkil tabıwı menen Samarqand basqarıw orayǵa aylanıp Buxara bolsa ruwxıy hám siyasiy turmıstıń súyenishi wazıypasın o'tay basladı. Keyininen Temuriylar imperiyasining bóleklenip ketiwi munosavati menen onıń tiykarǵı ózeginde paytaxtı Buxara, ekinshi iri qalası Samarqand bo''lgan Shaybo'niylar (XvI a.), Ashtarxoniylar (XvII a.) hám Manǵıt xonlari (XvIII a.) mámleketi payda boldı. Buxara xonligi (amirligi) dıń jılnaması XvI asirde ózbek urıwınan shıqqan Shaybo'niylar úrim-putaǵınıń tariyx maydanına shıǵıwı jáne bul azim qalanı paytaxt qılıp alıwınan baslanadı. XvI ásirdiń basında (1505 jıl ) hirot Shaybo'niylar tárepinen basıp alildi. Temuriylar imperiyasi ush iri bo''lakka ajralıp ketti: Movarounnahr, Iran hám Arqa Indiya (Boburiylar) mámleketleri. Tariyxtıń áne sonday quramalı búklem waqtında Temuriylar dáwiri, atap aytqanda, Samarqand hám hirot boy materiallıq dástúr-larining múnásip barisi retinde Buxara maydanǵa shıqtı. Ózbek xonlari Shaybo'niylar mámleketiniń paytaxtına aynalǵan bul qalası azimga dáwiriniń kózge kóringen ilmu bilim, ádebiyat hám kórkem óner ahli intila basladı hám de ol jaǵdayda jańa tariyxıy sharayatlarda poeziya, muzıka hám suwretleytuǵın kórkem ónerdiń " Buxara mektep" dep atalǵan usılı taraqqiy taptı. Hirotdan Buxaraǵa emigrantlıq etken ılım hám kórkem óner ahdi arasında iri ılım hám sazende Najmiddin Juldıziy da bar edi. A. Fitrat Juldıziyning ózbek xonliklari materiallıq turmısındaǵı ornın Abdulqo bolıp tabıladı Marog'iyning Temuriylar zamanindegi áhmiyetine teńleydi.
Juldıziy Ubaydulloxon sarayında xızmet etken. Ubaydulloxon Husayn Bo'yqaroga o'xshav, ádebiyat hám elegant kórkem ónerler qáwendersi hám áyne shaqta poeziya hám de muzıkalıq ilmning bilgiri retinde maydanǵa shıqtı, Juldıziyni óz sarayınıń kóriki jol menende izzetladi. Ustaz artist zıyarat ushın 1529 jılda Mashhadga kelgeninde, Iran shohi Taxmasp tárepinen shayır jańa tuwǵan ayiy qanına ósh formasında qatl etilgen. Bul qorqınıshlı bo'qea bul dáwir tariyxchisi Hasanxo'ja Nisoriyning " Muzakkiri aqbob" shıǵarması hám basqa dereklerde aytılǵan. Juldıziy bir qansha muzıkalıq qollanbalar avtorı. Olardan bizgeshe saqlanıp kelgenleri arasından birinshisi nasrda, ekinshisi nazmda jazılǵan " Muzıka qollanbası" hám " On eki Maqam haqqında" dóretpelerin tilge alıw múmkin. Ulıwma alǵanda, onıń dóretpeleri muzıka ilmining rawajlanıwda bólek bir dáwirdi quraydı. Keyingi waqıtlarda Movarounnahr, Iran hám Indiyada dóretiwshilik etken kópshilik muzıkashunoslar ózlerin Juldıziy mektebiniń dabo'mchilari dep biladilar. Juldıziyning shákirt hám isin dawamlawshıları qatarında onıń jiyeni DarveshAli Shańiy bólek poziciyayga iye. Darvesh Ali jigitliginde Abdullaxon, qaytalanǵan payıtlarında bolsa Imomqulixon sarayında xızmet etken. hám olardıń hár birine atav ǵárezsiz qollanbalar pitken. Ustazı Juldıziyga o'xshav, ol túrli ılım tarawların ózlestirgen shayır, sazende, qurandı yadǵa biletuǵın adam hám alım retinde maba qazanǵan. Óz poziciyayiga kóre DarveshAlini islam Shıǵısınıń ataqlı muzıkashunoslari dizbeginiń sońǵı wákillerinen biri deyiw múmkin. Alımdıń temaǵa tiyisli eń iri dóretpelerinen biri " Qollanba -yi muzıkalıq" (" Muzıka qollanbası") usı ilmining dástúriy perde hám usılǵa tiyisli máseleleringine kórsetip qalmastan, sazendeler turmısı hám ijodiga tiyisli bildiriwbiy maǵlıwmatlardı da óz ishine aladı. Bul kózqarastan " Qollanba -yi muzıkalıq" teoriyalıq hám de tariyxıy áhmiyetke iyelik etiw qollanba esaplanadı. Juldıziy hám Darvesh Ali kitapları Buxarada jazılıp, vevosita sol mámleket hukmdorlariga vag'ishlanganiga qaramastan, olar mánisan jergilikli emes, bálki regionbiy áhmiyetke iyelik etiw ilimiy dóretpeler ekenligin názerde tutas kerek. Basqasha aytqanda, bul derekler Buxara muzıkasınıń jergilikli qásiyetlerin úyreniwge qaratilmagan. Olarda kógeripersal taypa daǵı eski muzıka retinde Maqamotning teoriyalıq tiykarlarına vag'ishlangan máseleler orın alǵan. DarveshAli omiriniń aqırǵı jılları nashar hám qıyınshılıqlı ahbo'lda ótti. Alımǵa nisvatan bunday munosavat elegant kórkem ónerlerge bo''lgan itibardıń tómenlep ketkenliginen dárek beredi. haqıyqattan da XvII ásir ortalarından kúshaygan diniy ırım áqibetinde dúnyabiy kórkem ónerler, atap aytqanda, muzıkalıqǵa bo''lgan mútajlik talay zaiflasha basladı. Usınıń nátiyjesinde Buxara oqımıslı adamları hám kórkem óner ahlining úlken toparı Indiyaǵa xijra etiwge májbúr bo''lganligi haqqında tariyxıy maǵlıwmatlar bar. Indiyada óz watanın qo'msav ǵázzeller pitken shayır hám sazende Sazendeiy Samarqandiy usılar gápinen bolıp tabıladı.
1746 jılda Ashtarxoniylar ornına basqa bir ózbek úrim-putaǵı manǵıtlar Buxara taxtiga o'tirdilar. Bul dáwirde Movarounnahr mámleketiniń aymaqları jáne de torayib, kórkem óner hám ádebiyatda da ortaq umumsharqiy ayrıqshalıqlardan kóre jergilikli usıllar ústinlew chiqa baslaydı. Áne sonday ulıwma umtılıwlar sheńberinde ayriqsha jaqtı táreplerge iye bo''lgan Buxara Shashmaqomi qarar tapa basladı. Samarqand hám Hirot mádeniyatınıń vevosita miyrasxorı bo''lgan Buxara Maqamchiligining joqarı dástúrleri izsiz joǵalıp ketmadi. Olar muzıkanıń jańa nabi bo''lmish Shashmaqom tiykarlarına singa basladı. Aldınǵı Maqam jollarıniń Shashmaqom sistemasına aylanıwı jaysha júzeki jaǵday emes, bálki bul - áyyemgi Maqam dástúrlerineni jańa social -materiallıq ortalıqta dóretiwshilik ózlestiriw, olardı jergilikli nama hám qosıqlardıń ayriqshalıǵı menen toltırılıwınıń quramalı procesi bolıp tabıladı. Nátiyjede klassik muzıkamizning " altın dáwiri" den vevosita " Shashmaqom bo'sqichi" ga ótiwinde kóplegen dóretiwshilik sabaqlardı kuzatsa bo''ladi. Bul eki tariyxıy bo'sqich ortasındaǵı baylanısıwlar Maqam jollarıniń obrazlar áleminde, janr sistemasında, nama hám qosıqlardıń perde hám de salmaq tiykarlarında názerge taslanadı.
Asbap bólimi, qosıq bólimi - " Shashmaqom" sóz dizbegi klassik muzıkamizning jańa kórinisiniń atı retinde vevosita tarawǵa tiyisli dereklerde XIX ásir ortalarından ushraydı. Bul orında da termindiń payda bo''lishi processtiń baslanıw noqatı emes, kerisinshe, uzaq dabo'm etken dóretiwshilik izertlewlerdiń nátiyjesi retinde ko'rilmog'i zárúr. Soǵan baslap Shashmaqom Ismoil Samaniy mazarı, Minarı Kalon, vetakror arxitekturalıq estelikler yamasa hesh bir zatqa salıstırıwlap bo''lmaydigan zardo'zlik kórkem ónerleri sıyaqlı Buxara mádeniyatishshg eń noyov eń jaqsı ǵáziyneleri qatarından orın aladı. Shashmaqomninh usıl hám namaları Buxara naǵıslarına o'xshav, óziniń júdá gózzallıǵı hám jaqtı bo''yoqlari, gózzal formaları menen ajralıp turadı. Nama hám usıllardıń hár birine berilgen názik ısıwlar hám de olardıń júdá puqta, jetilisken islengen pútin sisteması Buxara Shashmaqomi usılınıń túpkilikli qásiyetleri retinde kórinetuǵın bo''ladi.
XIX ásir aqırı -XX ásir baslarında Shashmaqom haqqındaǵı maǵlıwmatlardı Ahmad Donish, Sadriddin Ayniy, Abdurauf Fitrat hám basqa avtorlardıń dóretpelerinen tabıw múmkin. Usı dáwir tariyxında Ahmad Donish belgili shaxs. Bárinen burın, ol Buxara materiallıq -ma'ryfiy ortalıǵında bo'yaga jetken hám muzıka kórkem ónerine jaqınnan baylanıslı bo''lgan oqımıslı adam. Duwtar, tanbur shalıp zawıq alıw onıń ádetlerinen bo''lgan. Óziniń " Nabo'dirul vaqoye" (" Kemde-kem ushraytuǵın bo'qeyalar") kitabındaǵı filosofiyalıq baqlawlarınan birinde súwret (sırtqı ko'ri-ósindi) hám ishki dúńya (ishki mazmun) máselelerine toqtalıp, muzıkalıqtan qızıq uqsatıw keltiredi: " Sazende ortada o'ltirib asbabına tartılǵan torga yamasa simga noxun uradi. Nátiyjede adamlardıń qulaǵına darang-darang, g'ing-g'ing dawısları esitilip turadı. rasında bolsa bul dawıslardı tásir etip aytpaydılar. Haqıyqıy tásirleniw júzege kelip sazende hám de onıń pútkil háreketleri esitiwshiniń ko'nglidan kóteriledi. Úshek tuynugidan túsken quyash no'rining nayzası sıyaqlı elegant noxun náziktorga jetip toqtaydı. Uzaq-uzoqlardan kelgen muńlı nala qulaqqa urıladı. Kisi geyde qıyalda asbap shaladı. Biraq sazendediń ózi kórinbeydi; onıń ústinde basqa bir sazende payda bo''ladiki, ol bolsa Zuhro juldızınıń sezimi esaplanadı. Mine sonday tásirinler kóbinese tınıq, elegant ko'ngillardagina payda bo''ladi. Lekin onı sóz etip, qálemge keltirip jazıp bo''lmaydi.." Sadriddin Ayniyning opatınan keyin baspadan shıǵarılǵan maqalasında Shashmaqomning payda bo''lishi haqqında tómendegiler xabar beriledi: " XIX asirde tájik klassik muzıkasınıń teoriyası hám ámeliyatında Ahmad Maxdumi Donish (1827-1897), Iso Maxdum (1827-1888), Abdulqo bolıp tabıladı Xo'jai Sawda (1823-1873) hám basqalar úlken tabıslardı qolǵa kiritip, dańq shıǵardılar. Sawda " Shashmaqom" dıń barlıq shu'valarini ózgeshe etip, qosıq hám asbap namaların jarattı.
Asıqpaqomning Xorezm Maqaminen ayırmashılıǵı - Shashmaqom máselesine keletuǵın bo''lsak, onıń tarqalıwında eki tiykarǵı dástúr qarar tapqanlıǵı gúzetiledi. Birinshisi - eń abıraylı Maqam ıshqıpazları dıqqatına habola etiletuǵın sánatli saray usılı (rikobiy). Ekinshisi - Maqam jollarıniń saraydan sırtda keńlew sheńberde, toy-sánler, vazmu ziyapatlar, gapu geshteklerde engiziletuǵın ma'muliy, ámeldegi kórinisi. Bunday atqarıwshılar - ma'muliy (xalqchil) jónelis " savtxon" (qosıqshı ) dep júrgizilgen. Xorezmde tán hám ma'muliy taypa daǵı atqarıwshılar " saray sazendeleri" hám " el, xalıq sazendeleri" atları menen atalǵan. " Saray usıli" - " jabıq sistema", ol, bárinen burın, hár bir Maqamdiń, strukturalıq shu'va hám bólimlerin odovga mubo'fiq, zárúrlilashgan pútin gruppa retinde atqarıw etiliwin názerde tutadı. Qolabersa, nama hám qosıqlardı perde hám de usıl nızam -qaǵıydalarına tolıq ámel etken halda, barlıq element hám ámellerin jay - jayına qoyıp, jetilisken shıǵarma formasında aytıwdı talap etedi. Qullası, tán usılda kemshilik yamasa kemshilikke orın bo''lmasligi kerek. Bul jumıstı joqarı gódekada uddalash ushın bolsa qurandı yadǵa biletuǵın adam yamasa sazende tábiy múmkinshiliklerden tısqarı, tájiriybe, kónlikpe, maqorat qamda usta kórgen hám mektep o'tagan bo''lishi zárúr.
Alternativ ma'muliy usıl - " ashıq sistema" - Maqam bólimlerin bólek nama hám qosıqlar retinde hám de ápiwayılaw tárzde atqarıw etashga múmkinshilik beredi. Bunda dawısı jetpegen savtxonlar (qosıqshılar - bul orında " qosıq" xalıq dialektinen kelip shıǵıwshı sóz dizbegi ekenligine itibar beriw kerek) Maqam jollarıniń joqarı háwijlerin azmaz ıqshamlashtirib, jeńillew variantlarda aytiwi da múmkin. Ayırım sharayatlarda savtxonlar Maqam úzindilerin jalǵız dáp menen birge de atqarıw etkenler. Saray usılında bolsa buǵan jol qoyılmaǵan. Atap ótilgen tariyxıy dástúrler tuwrısında gáp barǵanda sonı atap ótiw kerekki, olar arasında shegaralanǵan depor bo''lgan emes. Kerisinshe, birden-bir Shashmaqom sistemasınıń tán hám ma'muliy kórinisleri parallel aǵıslar retinde mudami bir-birin toltırıp, boyıtib kelgen. El, xalıq arasından shıqqan dawıs penenhám uqıp iyesileri sarayǵa jalv etilgennen soń, tán ortalıqta tárbiya tawıp, kórkem ónerlerin joqarı shıńlarǵa kóterganlar. Óz sortvatida el, xalıq sazendeleri sheber ustazlar ijodida ısıw tapqan eski Maqam jolları tiykarında kópshilikke arnalǵan nama hám qosıqlar islep, xalqni odan vahramand etkenler. Maqam rawajlanıwında jetekshi faktor bo''lib xızmet etken saray dástúrlerinediń rawajlanıwı kóp tárepten vevosita hukmdorlarning saz ásbapları kórkem ónerine qızıǵıwshılıqı hám itibarına baylanıslı bo''lgan. Bul orında Buxara taxtiga otırǵan sońǵı úsh ámir Jeńimpazxon, Abdulahadxon, Ámir Alımxonlarning sazparbarligini aytav ótiw kerek. Olar qáwenderliginde keń peyilli dóretiwshilerdiń sarayǵa toplanıwı Buxara Shashmaqomining venazir kórkem úlgi retinde ısıw tabıwına alıp keldi.
Ferǵana -Tashkent Maqam jolları -Maqamlerdiń úshinshi iri baǵdarı Ferǵana hám Tashkent bo'halari menen baylanıslı. Bul orınlarda qarar tapqan klassik muzıka sisteması ulıwmalastırılıp " Ferǵana -Tashkent Maqam jolları" dep júritiledi. 20 -30 - jıllarda ustazlar usı sistemaǵa nisvatan " Shashmaqom", " Altı yarım Maqam" ga uqsatıp, " Chormaqom" (yaǵnıy tórt Maqam) terminin da qollaǵanlar jáne onıń quramında " Bayot", " Dugoh Husayniy", " Chorgoh" hám " Gulyor-Shahnoz" atları menen júritiletuǵın birikpelerdi tushunganlar. Ferǵana -Tashkent Chormaqomi, Shashmaqom hám Xorezm Maqamlerinen ayrıqsha bolıp esaplanıw, bólimleri bir-birine bobasta etilgen gruppa formasında emes, bálki ulıwma at astında keletuǵın ǵárezsiz nama jolları formasında kórinetuǵın bo''ladi. Soǵan kóre, olar " Dugoh I", " Dugoh II ", " Dugoh III" yamasa " Bayot I", " Bayot P", " Bayot III" sıyaqlı tártip sanları menen belgilenedi.
XIX ásir aqırları XX ásir baslarında Tashkent hám Ferǵana Maqamleriniń hár biri bólek mektep retinde ko'rilib, ǵárezsiz atlar menen júrgizilgen. Atap aytqanda, " Tashkent Maqamlari", " Turkiston Maqamlari" hám " Ferǵana Maqamlari" sıyaqlı túsinikler tutınıwda júrgen. Sońǵı payıtlarda, anıqrog'i I. Erejepo'bning " Maqamler máselesine doir" kitapı payda bo''lishidan baslap Maqamotni birden-bir sistema formasında kórsetiw maqsetinde " Shashmaqom" hám " Xorezm Maqamlari" menen bir qatarda " Ferǵana -Toshkeit Maqam jolları" termini istiloxda zárúrlilasha basladı. Óz moxiyatiga kóre Farqona-Tashkent Maqam jolları Shashmaqom, Xorezm Maqamleri yamasa basqa bir sistemanıń kóshirmesi emes, bálki ortaq Maqamot negizinde jerlik sazende hám kompozitorler tárepinen islengen forması bolıp tabıladı. Perde hám usıl principleriniń uqsaslıǵı menen bir qatarda nama hám qosıqlarda Ferǵana -Tashkent dialektine tánlik ayqın sezilib turadı. Qolabersa, bul usıldı kútpegende payda bo''lgan deyiw de tuwrı kelmeydi. Zero, Ferǵana -Tashkent Maqam jollarıniń tiykarları puqta islengenligi, sazende hám tıńlawshılar sanasında tereń o'rnashib qalǵanlıǵı usı dástúrlerdiń túbirleri uzaq zamanlardan kiyatırǵanlıgınan dárek beredi.
Tariyxıy kitaplar, muzıkalıq qollanbalar hám kórkem ádebiyatqa baylanıslı bildiriwlerde Ferǵana oypatlıqsı hám de Tashkentten shıqqan jetik sazendelerdiń atları kóplegen tilge alınadı. Olardıń kórkem óneri jergilikli sheńberden talay keń hám pútkil Oraylıq Aziya regioninde maba tapqan. Ulıwma alǵanda, bul orınlarda klassik muzıkanıń rawajlanıwı aldınan vaquvvat dástúrlerge iye.
XvIII ásirdiń aqırlarına kelip, Qo'qon xonligi bólek mámleket retinde quram tabıwı menen Ferǵana hám Tashkent bo'halari onıń tiykarǵı ózegi retinde birden-bir materiallıq -basqarıw sheńberdi shólkemlestirgen dástúrlerdiń úzliksiz tábiy dabo'm etgirish pursatı payda bo''ldi. Olardıń shirasi hám dialekti múmkinshilik kedar saqlandi. Búgingi kúnde Xorezm Maqam gruppalarınıń quramı tanbur sızıǵına kórsetilgeninen talay ıqsham. Altı yarım Maqam sistemasınıń bolsa ayırım bólimleri, ásirese, asbap jolları ókiniw menen aytamız tutınıwdan qalıp atır. Lekin vaxtimizga olardıń ayriqsha shıńǵırı hám dóretiwshilik túsi joǵatǵan emes. Áne sol ortalıqta poeziya, muzıka, arxitektorshılıq hám basqa ámeliy kórkem óner túrlerinde ayriqsha usıl júzege keliwi hám rawajlanıwlashubiga jay házirlenedi. Usı usıldıń rawajlanıw nátiyjeleri muzıka hám poeziya boyınsha, ásirese, sezilerli bo''ldi. Atap aytqanda, Muhammad Umarxon (1809 -1822 y) vauningo'qli Muhammad Alixon (Madalixon) (1822-1842 y) dáwirlerinde qo'qon shayır hám sazendeleriniń hawazası keń tarqala basladı. Muhammad Umarxon jetik mámleket arbo'bi hám dáwiriniń eń aldıńǵı wákillerinen bo''lib, onıń Amiriy laqapında jazǵan deponi keń itibar tapqan. Shayırdıń ómir joldasi Nodira laqapı menen dóretiwshilik etken Moxdarvegim da ózbek poeziyasınıń iri wákilsi bolıp tabıladı. Amiriy hám Nodira - Shıǵıstıń eń eski shayırları qatarından orın aladı. Olardıń ózbek hám tájik tillerindegi ǵázzelleri tekǵana Ferǵana -Tashkent bo'halari, bálki Buxara, Xorezm qurandı yadǵa biletuǵın adamları arasında da keń tarqalǵan. Umarxon hám Nodiralardıń perzenti Madalixon da ilmu bilimge, elegant kórkem ónerlerge ko'ngil qoyǵanlıǵi málim.
[V otvet na Aykerim Amangeldievna]
2. On eki Maqam
On eki Maqam jam' (dawıs qatar ) lar toparınan ajralıp shıqqan málim lad awqamları bolıp tabıladı. Ekenin aytıw kerek, jıynar jınıslardan payda boladı. Xv ásir muzıka teoriyasına arnalǵan qollanbalarda jınıslar eki gruppaǵa ; kvarta diapazonındaǵı 4 teksheli dawıs qatar (tetraxord) lar hám ekinshi gruppaǵa kvinta diapazonındaǵı bes teksheli dawısqator (pentaxord) lar kiredi. Jınıslardıń bul eki toparı Orta ásir muzıkasınıń lad awqamların quraytuǵın strukturalıq bólimler bolıp tabıladı.
Muzıka ámeliyatında qollanılatuǵın jam'lar, tiykarınan, Maqam, filial, dawıs penenatları menen ataqlı bolǵan. Qullası, Maqamdiń dáslepki túsinigi jam'larga tikkeley baylanıslı bolǵan hám olar quramınan ajıratıp alınǵan ladlarning arnawlı awqamınan ibarat esaplanadi.
On eki Maqamdiń Oraylıq Aziya, Xurasan, Azerbaydjan xalıqları muzıkasında eń taraqqiy etken dáwiri, shama menen XIII-XvII ásirlerge tuwrı keledi. Sol xalıqlar muzıka teoriyasına tiyisli jazba derekler pikirimizning dálili bolıp xızmet etedi. On eki Maqamdiń tariyxıy rawajlanıw jolı, onıń qáliplesiw procesi máselesi maydanınan qandayda bir anıq pikir búydew qıyın.
Sebebi ol dáwirlerde Maqamlerdi keń kólemde jazıw múmkin bolǵan házirgi mánistegi nota jazıwı bolmaǵanlıǵı bizni ótken zaman muzıkamizning janlı mısalların anıq oyda sawlelendiriwge múmkinshilik bermeydi. Olar túrli sırtqı kórinislerde hám muǵdarlarda jasap keldi. (Oraylıq Aziyada olar daslep 10, keyinirek 12 hám 6 Maqam formalarında bolǵan.)
On eki Maqam forması, ásirese XIII-Xv ásirler degi muzıka qollanbalarında anıqlaw kórsetilgenligi, bul dáwirde olardıń ataqlı bolıp ketkenliginen xalıq kópshiligi arasına keń yoyilganligidan hám muzıka ámeliyatında áhmiyetli rol oynaganligidan dárek beredi. On eki Maqam Oraylıq Aziya xalıqları muzıkasında hám Xurasanda derlik “Shashmaqom” qáliplesken dáwirshe, pútin túrde jasap keldi.
Sol sebepli de Xv-XvIII ásirlerde jaratılǵan muzıkaǵa tiyisli teoriyalıq qollanbalarda “On eki Maqam” máselesi tiykarǵı orın iyeleydi. Muzıka qollanbalarında “Maqam” «parda» sóz dizbegi menen da ataladıki, bul túsinikler házirgi zaman muzıka teoriyasında ladni ańlatadı. Sonday eken, On eki Maqam yamasa perde, on eki túrli lad hám olarǵa uyqas penenkeliwshi muzıka dóretpeleri kompleksi bolıp tabıladı.
Muzıka qollanbalarında avtorlar daslep On eki Maqamler atınıń sanap kórsetkenler.
Olar:

1. 
   Ushshaq
   
2. 
   Raqoviy
   
3. 
   Sorto
   
4. 
   Zangula
   
5. 
   Buslik
   
6. 
   Irak
   
7. 
   Ras penen
   
8. 
   Isfahon
   
9. 
   Husayniy
   
10. 
    Zirafkand
    
11. 
    Hijoz
    
12. 
    Ullı Maqamalar bolıp tabıladı
    

1. Maqamsi ushshaq. “Ushshaq” arabsha bolıp, aslam sóziniń kópligi bolıp tabıladı, yaǵnıy “aslamlar” bolıp esaplanadı. Bul Maqamge kirgen nama hám qosıqlar lirik (ishqiy) qosıqlar menen atqarıw etiletuǵın hám de aslamlar tilinen aytılatuǵın dóretpeler bolǵanı ushın oǵan “Ushshaq” dep at berilgen bolıwı kerek.
2. Maqamsi Sorto. Sorto sózi sesler uyǵınlıǵı, muńlı nama mánislerinde keledi, yaǵnıy sorto chekiw bolıp esaplanadı.
3. Maqamsi Buslik. Muzıkaǵa tiyisli qollanbalarda kórsetiliwishe Buslik sózi ataqlı at-Abu Salikdan alınǵan.
4. Maqamsi Ras. Ras penensózi ózbek, tájiklerde ras, yaǵnıy sáykes keletuǵın mániste isletiledi.
5. Maqamsi Husayniy. Husayniy sózi málim shaxstıń atı bolıwı kerek.
6. Maqamsi Hijoziy. Xijoz Araviyada Makka hám Madina hám de olar átirapındaǵı tómen tegislikke belgi etilgen Maqam bolıp tabıladı.
7. Maqamsi Raxoviy. Juldıziy (XvI-ásir) dıń qollanbasında kórsetiliwishe, bul Rum qalalarından birewiniń atı bolǵan.
8. Maqamsi Zangula. Zangula sózi túye moynına ilinadigan yamasa naqraǵa baylanısatuǵın qońıraw (tat) mánisinde keledi.
9. Maqamsi Irak. Irak iboroasi hámmege málim mámlekettiń nomiga koefficient berilgen Maqam nomi bolıp tabıladı.
“On eki mártebe” jolı tártibinde, olar tiykarında islengen “Dawıs” atı menen ataqlı bolǵan altı túrli lad awqamları bar.
Dawıslar 6 bolıp ; Sortro'z, Salmak, Gardoniya, Gavasht, Ingen, hám Shahnoz.
Sortro'z. Dawısı Sortro'z eski kalendarlarda jańa jıldıń birinshi kúnine koefficient berilgen edir. Ol Husayniy mártebesi lad dawısqatorigi sáykes keledi.
Salmak. Onıń leksikalogik mánisi dereklerde berilmaydi.
Gardoniya. “Aylanıwshı aylanba yo'lli” mánisinde keledi. Ol Gardun sóz dizbegi menen de atalib, Shashmaqom asbap jollarında ushraydı.
Gavasht. Jam'lar quramı 76 sheńberdi tash? il etedi.
Ingen. Bul dawıs penenda tórt da bes teksheli bolıwı múmkin.
Shahnoz. Bul 3 teksheli bolıp, onıń lad dawısqatori ud perdelerinde kórsetilgen.
Saraxbor. Xar bir mártebediń qosıq bólimi “Saraxbor” dep atalatuǵın filiallar menen baslanadı.
“Saraxbor” eki sózden ibarat, “sar” tájikshe “bosh”, baslanıw, “axbor” arabsha “Xabar” sózin, yaǵnıy “Saraxbor” - informaciya beretuǵın bas penennama, qosıq, mártebeler qosıq bóliminiń tiykarǵı bas penenteması bolıp tabıladı. Olar “Shashmaqomda” túrli mártebeler atı menen qosılıp Saraxbori Ullı, Saraxbori Ras, Saraxbori Sorto,
Saraxbori Dugoh, Saraxbori Shashmaqomdaǵı tórtinshi maqamnıń ataması, Saraxbori Irak dep ataladı. Saraxborlarning ırǵaq-ritm ólshewi 2/4 (eki sherek) bolıp, dáp usılı eki qıylı atqarıw etiledi:
Ullı, Ras, Sorto hám Dugoh mártebeleriniń Saraxborlari sol dáp usıllarınıń birinshi túri, Shashmaqomdaǵı tórtinshi maqamnıń ataması hám Irak mártebesiniń Saraxborlari ekinshi túri menen birge atqarıw etiledi. Saraxborlarning dáp usılları ápiwayı. Usınıń sebepinen quramalı bolıwına háremay tıńlawshı olardı tez ózlestirip aladı. Saraxborlarga oqılatuǵın ǵázzeller tómendegi qosıq salmaqlarına tuwrı keledi. Muzorei musammani axbori makfufi maqsuld Mafuvlu foilotu mafoyilu foilun.
Juwmaq
Jaqsı qosıq kisi ko'nglini yayratadi, táselle hám úmit baxsh etedi, turmısqa muhabbat uyotadi. Jaqsı qosıq keminde úsh jaqsınan quram tabadı.
Jaqsı qosıq, jaqsı nama hám jaqsı atqarıw. Xalqımız ásirlerden berli jaxsı kórip tıńlab etetuǵın Lutfiy, Navaiy, Bobur, Ayralıq hám basqa kóplegen eski uranlarimizning ozalları menen aytılatuǵın qosıqlarda usı úsh sapa ajıralmas balanǵan. Sol sebepli de olar umribaqiy bolıp tabıladı. Olar milletimizdiń bahasız ǵáziynesi bolıp tabıladı. Hár bir xalıqtıń óz tariyxı, eotiqodi hám mentaliteti bar. Sol sebepli sanaatı da ayriqsha bolǵan tábiy. Ásirese hár bir millettiń óz muzıka sanaatı bar quloimizga shalınıw menen qaysı xalqqa tiyisli ekenligin azat bolǵan túsinemiz, xis penenetemiz. Milliy sortolarda bir-birin tákirarlaytuǵın názik nalalar bar eriksiz xayratga tushamiz. Ózbek xalqiniń de ayrıqsha sanaatı o'lmas penensortolari tań qalarlıq xil bolıp tabıladı. Xalqımızdıń shodligi, am álemleri de ásirler dawamında muzıkamızda, qosıqlarımızda hákis penenetip kelip atır. Ulu oyshıl, jáhán progressiv mádeniyatı hám ádebiyattıń haq niyetli kelbetsi bolǵan Alisher Navaiy
babamızdıń «Sarvi gulru kelmadi», «Istadim», «Qoshli», «Qaro kózum» ozalları menen kuylanadigan áskerlerimizni alıp analiz etip kórsek, olardıń nasriy bayanı, oyaviy mazmunı, muzıkalıqlıǵı, sesler uyǵınlıǵı strukturalarında ózbek klassik muzıkasına qaǵıydalar : dáramat, háwij, tereń háwij, hár bir dawıslı seslerde aytinadigan quramalı, jaǵımlı qochirimlar sózlerimiz tastıyıqı bolıp tabıladı.
Milliy ruwxıylıq hám bilim tazadan kóz ochayotgan bir dáwirde ideologiyamizning rawajlandırıwda xalqımızdıń umrboqiy sanaat tariyxın keń jaqtılandıriw, muzıka miyraslarimizni úyreniw hám sanaatsevar xalqımızǵa jetkiziw zárúrli orın tutadı.
Ásirese buǵan baylanıslı ustazdan - shákirtga ótip kelgen xalıq anoanaviy atqarıwshılıq mektep tiykarǵı derek esaplanadi. Biz ótken zamanda jasap dóretiwshilik etken ullı oqımıslılarimizning tariyxıy dóretpelerinde shaqırıq qılıw menen birge túp baba sanaatkorlarimiz miyraslar etip qaldırıp ketken eń jaqsı ǵáziynelerdi tereń úyrenip barmoimiz kerek.
Ullı Turan jayinde muzıka mádeniyatı hám atqarıwshılıq sanaatınıń rawajlanıwı áyyemgi zamanlarǵa balanıb ketedi. Ullı shıǵıs oqımıslıları, Abu ali ibn Sino, Muhammad Al Xorezmiy, Abu Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma Farobiy, Paxlavon Mahmud, Umar
Xayyom, mırza Ulubek, Bobur, Abdurahmon Jomiy, Darvesh Ali Shańiy sıyaqlı ulu túp babalarımız ózleriniń qollanbalarında atqarıwshılıq sanaatı, muzıka ilmi hám tariyxı cholu sazlarınıń dúzilisi, ijrooviy usılları, sanaatkorlik nızam -qaǵıydalarına tiyisli qımbatlı maolumotlarni ózleriniń pikir hám muloxazalarini aytıp ketkenler.
Eger bárshemiz bir bolıp milliy muzıkamız bolǵan mártebeni tıńlab esitiw mádeniyatın jetkinshekke sińirara alsaq, aldımızda turǵan eń úlken wazıypalardan birin bajagan bólemiz.