Samarqand davlat universiteti psixologiya va ijtimoiy mubosabatlar fakulteti psixologiya nazariyasi va amaliyoti kafedrasi

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI

OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI

PSIXOLOGIYA VA IJTIMOIY MUBOSABATLAR FAKULTETI

PSIXOLOGIYA NAZARIYASI VA AMALIYOTI KAFEDRASI

Mustaqil ish

Mavzu: Shukur Xolmirzayevning “O’n sakkizga kirmagan kim bor “asari


Bajardi: Abralova Dinora

Tekshirdi:Ahrorov Voris Yunusovich

SAMARQAND - 2022

Mavzu: Shukur Xolmirzayevning “O’n sakkizga kirmagan kim bor “asari

Reja:
1.Asar qahramonlarining xulq atvori haqida

2.Qahramonlarning atrof muhitga bo’lgan munosabatlari

3.Insonlarda bo’ladigan psixik jarayonlar

4.Xulosa

“O’n sakkizga kirmagan kim bor “asari qahramonlar xarakteri xilma xilligi bilan boshqa asarlardan farq qiladi. Bunga misol qilib bir necha holatlarni ko’rsatishimiz mumkin.Masalan, asar boshida Jamshid qorong’uda uyg’onib ketadi, yig’lagisi keladi-yu, ammo qo’rquv bunga yo’l qo’ymaydi. Bu ham psixik bir holatga misol bo’ladi. Bu holatda Jamshidning ko’ziga oddiy narsalar ham vahimali bo’lib ko’rina boshlaydi.

Aslida, esa bu oddiy narsa va buyumlar edi. Inson biror nimadan qo’rqsa, uning psixikasiga ma’lum darajada ta’sir ko’rsatadi. Asarda yana shunday joylari bor, Zaynabxon ya’ni Jamshidning onasi kech qolib kelganda yon atrofga xavotir ko’zi bilan qaraydi bu esa, qo’rquvga yana bir misoldir. Zaynabxonning onasi misolida ham biz ko’plab psixik holatlarni guvohi bo’lamiz.U ikki bolsini tarbiyalangan , urushda turmush o’rtog’idan va farzandidan ayrilganidan so’ng uning xulq atvori murakkablashib, tajanglik, jahldorlik, yaqqol ko’rina boshlaydi, ammo shu bilan birga uning yillar davomida yolg’izlikda yashab har gapga ko’nadigan bo’lib qolganini ham ko’rishimiz mumkin. Bu holat ayniqsa, qizi Zaynabxon misolida yaqqol namoyon bo’ladi.

U qizining aytganlariga e’tiroz bildirsada, ammo uning qarorlariga darrov ko’nadi. Bu esa ongli ravishda uning fikrini ma’qullashga misol va sabab bo’ladi. Bundan tashqari asarda yosh bolalar yoki yoshi kattalar o’rtasida psixik yaqinlik ham yaqqol namoyon bo’ladi.Misol uchun Jamshid va Umidani olaylik. Ular bir kunda tug’ilganligi, hatto bir kechada tug’ilganligi aytilganda ular ikkalasi ham bir-biriga nisbatan yaqinlik sezishadi. Ular doim bundan quvonar, bir biriga bo’lgan iliqlik xis qilar va boshqa bolalarga unchalik ham qo’shilmas edi. Bu esa kelajakda ham bir biriga bo’lgan munosabatlari uchun zamin hozirlar edi.

Bolaga berilgan va’da ham uning psixikasiga katta ta’sir ko’rsatadi, uning qanday xulq-atvorda tarbiyalanishi ham aynan shu omilga bog’liqdir. Bolaga yoshlikda bir qator va’dalar berib, so’ngra bajarmasa uning psixikasiga salbiy ta’sir ko’rsatadi,ya’ni u hech kimga ishonmay qo’yadi. Insonlarga bo’lgan ishonchi yo’qoladi. Agar berilgan va’da vaqtida bajarilsa, bola ezgulikka ishonadi. U ham ezgulik qilishga intiladi. Bu asarda ham shunday jarayonlarga bo’lishimiz mumkin. Jalolov Jamshidga dashtga olib boraman deb va’da beradi, u va’dasini ustidan chiqadi. Shuning uchun ham Jamshid endi Jalolovni yaxshi ko’rib qoladi, ammo Jalolov Jamshidni onasiga uylanmoqchi bo’lganidan so’ng unga bo’lgan munosabati o’zgaradi endi uning psixiksida yotsirash, xavfsirash, onasini qizg’onish kabi holatlar kuzatila boshlaydi. Bu jarayon Jalolovning o’g’li Tilovda ham kuzatiladi, yosh bolalarga o’lim qanday ta’sir qilishi hammaga ma’lum. U o’zi yaxshi ko’rgan buyumidan ayrilsa qattiq ruhiy stressga uchraydi. Bunday bolalarda odamovilik, begonasirash, yaxshilik qilsa o’sha odam uchun juda yaxshi bo’lib tuyuladi. Asarda biz huddi shunday holatga guvoh bo’lishimiz mumkin. Tilov avvaliga Jamshid bilan yaxshi munosabatda bo’lmasa ham ,keyinchalik u bilan juda yaqin bo’lib ketadi bunga sabab esa Umida edi.Umida Jamshidni yaxshi ko’rardi, Jamshid ham, ammo Jamshid akasi Umidani yaxshi ko’rishini bilgach,u o’zi faqat Umida bilan do’stmiz deb ishontiradi, U Tilovga ham ikkalasi shunday do’st ekanligini ta’kidlaydi. Tilov esa bundan yaxshi foydalanadi ya’ni ukasi orqali sevgi izhor qilish yo’lini tanlaydi. U o’ylagan ish ham bo’ladi. Inson jaxli chiqqan vaqti o’zini idora qilolmaydi, ya’ni o’z o’y-fikrlarini boshqara olmay qoladi.Umida ham shunday voqea bo’ladi, aslida Jamshidni yaxshi ko’radigan Umida kabi holatlar juda ko’p marta kuzatiladi. Tilov ham onasi vafotidan so’ng faqat otasi bilan yashaydi uning qaramog’ida qoladi. Jalolov Zaynabxonga uylangach u otasidan ayrilib qoladigandek o’zini yolg’iz his qiladi. Xuddi Zaynabxon uning ko’ziga yomon odam bo’lib ko’rinadi. Vaholangki Zaynabxon unga hali biror yomonlik qilishga harakat ham qilib ko’rmagan edi. Tilov uni yomon ko’rishini sababini o’zi ham bilmaydi, faqat bu uning o’rnini tortib olishganining alamli hissi va o’gay onalar haqida eshitgan salbiy jihatlar sabab bo’ladi.U faqat Zaynabxonni emas uning o’g’li Jamshidni ham yomon ko’rib qoladi.Avval u bilan do’st, o’rtoq bo’lsa, endi begonaday bo’lib qoladi. Ammo yillar o’tgan sari uning Jamshidga bo’lgan munosabatlari ham o’zgaradi. Qachonki, kim biror insonga Jamshiddan istagan narsasini ololmagach endi qasos olish yo’liga o’tadi u buyo’lda hech qanday to’siqlarga ham qaramasdan endi Jamshidga qarshi ish ko’rib boshlaydi. U Tilovni sevmasdi ammo qasos olishning birdan bir yo’li Tilov edi. U Tilovga sovchi yuborsa, rozi bo’lishini aytadi. O’smirlik davrida hamma qiziqqon bo’lib qoladi, hamma ishni o’ylamasdan. Agar uni istaklariga qarshi chiqadigan bo’lsak turli yo’llar bilan o’z maqsadlariga erishishga harakat qiladi. Agar bu usullar yordam bermasa,endi ular ota-onalarga tahdid yo’liga o’tishadi. O’zini o’ldirish, uydan qochib ketish yo’li orqali ularni qo’rqitib o’z maqsadlariga erishishga harakat qilishadi. Bu holat Tilovda kuzatiladi u Umidaga sovchilikka borishlarini Zaynabxondan so’raydi. Ammo u buni qat’i rad etadi, chunki bu vaqtda ular endi 10-sinfni bitirishgan bo’ladi, endi Tilov ham o’z maqsadlariga boshqacha qilib erishish yo’llarini o’ylay boshlaydi. U ham o’z dashtiga ketib qolishni o’ylaydi bu yerlarda o’zini ortiqchadek his qiladi. Zaynabxon rad javobini berganda agar Jamshid Umidaga uylanaman deganda olib berishardi. Zaynabxon o’gaylik qilyapti deb o’ylaydi. Vaholangki, bu vaziyatda u faqat o’zini o’ylaydi. U uydan qochib ketayotganida Umidaga duch keladi u Tilovga ketmaslikni aytadi bir necha oddiy sabab keltiradi. Misol uchun shu yerda o’qishi kerakligini, o’qish joyi shu yerdaligini ta’kidlaydi. Ota-onasidan qochayotgan odam uchun internat haqida ham gapirib o’tadi. Tilovga bu gap ma’qul tushadi va shu yerda qolishga ahd qiladi.

Psixologiya fanida shunday bir tushuncha bor “Referent guruh” ya’ni (lotincha referens – xabar beruvchi) kishi uchun e’tiborli bo’lgan qadriyatlari, fikrlash, xulq-atvori,normalari va qoidalari so’zsiz tan oluvchi va ularni o’zi uchun qabul qiluvchi kishilar guruhidir. Umida ham Tilov uchun shunday guruh bo’lib xizmat qilgan bo’lsa ne ajab. Inson doim o’zi yaxshi ko’rgan narsalarga intiladi, ularga erishishga harakat qiladi, agar biror insonga qattiq bog’lanib qolgudek bo’lsa uning gaplariga so’zsiz itoat etadi. Tilov ham Umidaga referent guruh sifatida qaraydi .Umida esa faqat o’ch olish g’oyasi bilan yashaydi, oradan yillar o’tib ular maktabni ham bitiradilar,Umida yoshlikdan aktrisa bo’lishni orzu qiladi.U o’zi bo’lib yashashdan ko’ra boshqa mashhur aktrisalar o’rnida bo’lishga, ular totgan g’am-tashvish yoxud quvonch, qayg’uga sherik bo’lishini istaydi, oqibatda o’zini hayotini ham kinodan farqi bo’lmay qoladi. U o’zi bilmagan holda Tilovga rozilik beradi. To’yi kuni esa qattiq xato ish qilganini tushunib yetadi, ammo endi kech edi. Endi bu yog’iga u o’z rolini davom ettiradi,u Jamshidni sevadigan Umida emas ,balki, hayotiga yolg’on aralshtirgan bir oilani,bir insonni aldagan xudbin Umidaga aylanadi, ammo juda kech bo’ladi. U bu ishidan qancha pushaymon bo’lmasin, ammo foydasi yo’q, lekin u bunga ham ko’nikadi. Tilov endi Umidaning so’zlarini so’zsiz qiladigan darajaga yetib boradi. U Umidadan kimni yaxshi ko’rishini so’raydi.U esa Jamshidni aytadi. Ammo Tilov indamaydi, bu esa uning irodasi shu qadar bo’shligidan dalolat. Unda ham g’urur uyg’onib uydan chiqib ketadi, bu vaqtda Umida qilgan ishidan pushaymon bo’lib yig’laydi. Tilov shunda ham bu ko’z yoshlarni o’zi uchun deb o’ylaydi. Endi uni hech qachon tashlab ketmasligini aytadi, ammo ertasiga Tilovni harbiy xizmatga chaqirishadi. Umida endi chinakam yig’laydi, u endi Tilovni oila a’zolarini aldab yurolmasligini faxmlaydi. U umrida ilk bor Tilov uchun yig’laydi, bu uni sevish emas balki o’rganib qolish bo’lsa ne ajab. Tilov ketganidan so’ng Umida bu uyni ham tark etadi. Endi u yolg’onlar bilan yashay olmasligini tushunadi. Shuning uchun u xat yozib Zaynabxonga tashlab ketadi. Bu vaqtda o’zini o’z rolini yakunlagandek his etadi. Haqiqatdan ham uning roli o’z nihoyasiga yetgan edi.

Xulosa:

“O’n sakkizga kirmagan kim bor “asari asosan o’smirlar haqida so’z yuritadi. Bu asarda biz turli taqdir egalarining turli qismatlarini ular o’rtasida bo’lib o’tayotgan nizolar, ziddiyatlarga guvoh bo’lamiz. Hatto bu asarda o’smirlar emas, balki bolalar psixologiyasida ham bo’ladigan bir qancha muhim omillarni ko’rishimiz mumkin. Bunga bitta misol qilib maktabdagi bir voqeani eslaylik. Jamshid maktabga borganda bir do’stining qo’lida “Ikki sandiq” kitobini ko’rib qoladi, ammo bolakay kitobni berishni xohlamaydi.Shunda qizlardan biri bu kitobni kutubxonadan ham sotilishini aytadi. Jamshid uyiga yugurib borib onasini qidiradi, yo’lda ayvonda Jalolov o’tirgan bo’ladi, ammo u Jalolovdan pul so’ramaydi, chunki undan begonasiraydi. Ammo Jalolov nega Jamshid onasini so’rayotganini bilgach, uning o’zi pul uzatadi. Jamshid kitobni sotib oladi va uning eng yaqin kishisiga ya’ni Umidaga ko’rsatadi. Umida shu yerda ham Zumradga havas qilganligini uni o’rnida bo’lgisi kelishini aytadi.

Jamshid onasiga kitob olganligini otasi pul berganligini aytadi shu vaqtda Tilov kelib qoladi u hasaddan unga qaramasdan uyga kirib ketadi. Jamshid kitobni o’qib ko’rishini taklif etganga u buni rad etadi, ammo Jamshid uxlagandan olib o’qiydi va yum-yum yig’laydi. U shundan so’ng o’zgaradi.

Bu asarda asosan xudbinlik qoralanadi.O’smirlik yoshida juda ko’p bolalar o’zlari bilmagan holatda xatoga yo’l qo’yib qo’yishlari ko’rsatilib o’tiladi. O’ch olib baxtga yetib bo’lmasligi isbot qilib beriladi. Shuning uchun o’ch bilan yashamaylik, bu dunyoga bir marta kelasiz axir. Umidaga o’xshab baxtsiz bo’lib qolishni istamasak oldinni ko’rib, o’ylab ish qilishimiz zarur. Umida kabi o’z hayotimizni barbod qilib qo’ymaylik.

Bu kitobni hammaga o’qib chiqishlarini maslahat beraman. U o’zimizga oyna tutadi degan umiddaman.

Foydalanilgan adabiyotlar:
Sh.Xolmirzayev “O’n sakkizga kirmagan kim bor”