Reje: Dáslep mámleketshiliktiń qáliplesiw faktorlari

3.1. TEMA: O’RTA AZIYA AYMAǴINDA DÁSLEPKI MÁMLEKET BIRLESPELERINING JÚZEGE KELIWI
Reje:

1. 
   Dáslep mámleketshiliktiń qáliplesiw faktorlari
   
2. 
   Áiyemgi Baqtriya hám So’ǵdiyonada alǵashqi jámiyetiniń izleri.
   
3. 
   Áiyemgi Baqtriya aymaǵinda mámleketshiliktiń qáliplesiwi hám oniń úyreniliwi
   
4. 
   “Úlken Xorezm” hám Áiyemgi Xorezm mámleketi tariyxiniń úyreniliwi
   

Ádebiyatlar

1. 
   Abulǵoziy. Shajarai turq. Tasqent, «Cho’lpon», 1992.
   
2. 
   Zaqi Validiy. O’zbeq ruwlari. Tasqent, 1992.
   
3. 
   Ibrohimov A. Biz qim o’zbeqlar., Tasqent «Shiǵis», 1999.
   
4. 
   Jabbarov I. O’zbeq xalqiniń etnografiyasi. Tasqent, «O’zbtkiston», 1994.
   
5. 
   Shaniyazov Q. Uzbeqi-qarluqi (istoriqo-etnografichesqiy ocherq). Tashqent. «Nauqa», 1964.
   
6. 
   Shoniyozov Q.Sh. O’zbeq xalqiniń etnogeneziga tiyisli bázi teoriyaliq máseleler. O’zbtkistonda socialliq pánler, 6-son, 1998.
   
7. 
   Hasan Ato Abushiy. Turqiy qavmlar tariyxi. Tasqent, «Cho’lpon», 1994.
   
8. 
   9.Usmon Turan. Turqiy xaliqlar mafqurasi. Tasqent, «Cho’lpon», 1995
   

Tayanish so`z hám túsinikler: Baqtriya, So’ǵdiyona, Xorezm, Parfiya, Margiyona. Dáslepki mámleketler: "Úlken Xorezm", "Áiyemgi Baqtriya" mámleketlerining tashkil tabiwi. bul mámleketlerde jasaǵan xaliqtiń etnik tarkibi: massagetler, saklar olardiń jaylasıwı. Xorezmliklar, baqtriyaliklar, So’ǵdliklarning turmis tárzi, mashǵulotlari: diyhanchissi patshavachissi o’nermentchissi kulolsozliq to’qimachissi metallsozliqzergerlik. Olardiń diniy e’tiqodlari. Dáslep qalalar: Qiziltepa, Daratepa, O’zunqir, Afraziyab, Ko’ktepa, Jerqo’rǵon, Ko’zaliqir. Qalalardaǵi binolar. Birinshi magistral suǵorish inshootlari hám qo’rǵonlar. Eramizdan aldinǵi I miń jilliq o’rtalarida O’rta Aziya xaliqlari mádeniyati.


1-másele
Mámleketniń dúziliw máselesi hámme waqit alimlar ortasinda tartısıw temasi bolıp kelgen. Oniń júzege keliwi hám rawajlaniwi haqqında tariyxshi, jámiyettaniw, siyasattaniwshi alimlar tárepinen túrli teoriyalar ilgeri súrilgen. Olar arasinda eń kóp tarqalgan teoriyaliqqa mámleketting júzege keliwini klassliq tárepten tiykarlaw bolǵan. Lekin oniń natuwri ekenligin búgingi kún izertlewleri dáliylemekte.
Jámiyettiń socialliq-ekonomikaliq rawajlaniw processiniń tiykarini Birinshi náwbetde insanniń zárúrligi, oniń óz turmis tárizin jaqsilawǵa bolǵan umtiliwi kiredi. Mámleket ham insanlardıń oǵan bolǵan zárúrligi nátiyjesinde qáliplesken. Óz rawajlaniw processinde túrli rawajlaniw basqishlarini basinan keshirib, túrli qáliplerde júzege kelgen. Bul hár bir aymaqtiń tábiy, ekonomikaliq hám socialliq faktorlariga baylanisli halda júz bergen.
Adamzat tariyxiniń eń áyyemgi dáwirleride turmis zárúriyati sebepli pada bolıp jasaǵan adamlarda ruw jámáátleri qáliplesedi. Ruwshılıq tiykarınada qáwim júzege keldi. Qáwimlerden qáwimler awqami qáliplesken. Qáwimler awqamining dúziliwinde de turmisliq zárúriyat bolǵan, bul bir tárepten sirtqi dushpannan qorǵaniw bolsa, ekinshi tárepten aymaǵın keńeyttiriw bolǵan. Sharwalar malları ushin keń jaylawlardı iyelewge umtılsa, diyhanlar o’nimdar, suwǵa jaqin jerlerdi iyelewge umtılǵan. Áyne usi processda jámiyetde basqariw elementlari – mámleketshilik elementleriniń júzege kelgen. Tariyxtan málim, dáslep qala-mámleketler iri dáryalar bóylarida qáliplesken. Atap aytqanda, Misr Nil, Mesopotomiyadaǵi dáslep mámleketler Dajla hám Frot dáryalari bóylarida, Orta Aziyada Amudárya, Sirdárya, Hindistonda Ganga, Qitayda Xuanxe dáryalari bóylarında qáliplesken.
Dárya bóylarda diyxanshiliq etiw ushin qolay jaǵday bolǵan. Diyxanshiliqtıń rawajlaniwi, mól ónim alınıwı, ekonomikaliq rawajlaniwi, onı qorǵawdı da talap etken. Bul bolsa, xalıqtı birlestiriwge, birgelikte qarsıi gúresiw hám qorǵaniw zárúriyatini payda etken. Óz gezeginde xaliq arasinan xaliqti birlashterip, tuwri jolǵa sala alatuǵin aqsaqal ajralıp shiqqan. Ol qandaydur kúshler nátiyjesinen emes, balki óz aqliy qábiliyati, isbilermenligi, sheberligi menen ajralıp shıǵıp, xalıqtı birleshtire alǵan, turmisliq mashqalalarınıń sheshimin tuwri tapqan hám xaliqti izinen jeteley alǵan. Oniń bul qábiliyetin tuwri ańlaǵan qáwimlesleri, oni ózlerine jetekshi-basqariwshi etip tanlaǵan.
Sharwashiliq penen shug‘ullanǵan qáwimlerde dáslep mámleketshilik elementleri qáwimler awqamida, yaǵniy konfederatsiyada júzege kelgen. Bul haqqında “Avesto” hám basqa tariyxiy dereklerde maǵliwmatlarda saqlanip qalǵan. Konfederatsiyada sharwashılar birgelikte sharwaların, óz jerlerin qorǵaǵan hám jańa jaylawların iyelew imkaniyatına iye bolǵan. Sharwalar ózleriniń sheber jawıngerlik qábiliyati, uyımlasıwı hám birdleskenligi penen ajralıp turǵan.
Mámleket basqariw sistemainıń qáliplesiwine ekonomikaliq hám socialliq faktorlar tásir kórsetken. Birinshi náwbette xojaliqta júz bergen miynet bo’listiriliwi. Diyxanshiliqtıń sharwashiliqdan ajralıwı diyhanlar hám sharwashılar jasaytuǵın aymaqlardı belgileydi. Ekinshi miynettiń bólistiriliwi mámleket basqariwınıń orayi – qalalardıń qáliplesiwine tiykar jarattı.
O’nermentshhilik ónimine bolǵan talaptıń ósiwi hám olardi islep shiǵariwdıń kóbeyiwi bazar, sawda, pul qatnasıqlarınıń júzege keliwine alip keldi. Bul bolsa, óz gezeginde mámleket basqariwınıń tártipke salınıwı hám quramalasıwına sebep bóldi. Sawda-satiq qatnasıqları jámiyet ortasinda hám basqa qońsı xaliqlar menen ámelge asirilǵan.
Qońsı qáwimleriniń hújimleri mámlekettiń áskeriy tárepten rawajlanıwına alip kelgen. Qorǵanıw qábiliyetin bekkemlew ushin quramalı dúziliske iye bolǵan qorǵanıw diywalları qurilgan. Bunday qorǵanıw diywallarına iye bolǵan qalalar diyhanlarda ham sharwalarda ham bolǵan. Áiyemgi Xorezm aymaǵinan tabilǵan Kwzaliqir esteligi (25 g.) – sharwalar tárepinen qurilǵan. Oǵan ko’plep basqinshııq júrisleri arqa tárepten bolǵanligi sebepli, arqa tárepteǵi 4 metr qalıńlıqtaǵı 3 qatar qorǵanıw diywallarınıń ishi topırak penen toltırılǵan. Qubla Ózbekistan aymaǵinda áyyemgi diyxanshiliqtıń dáslepki orayi Sopollitepa qorǵanıw diywalı tolg‘ama duzaq uslubida qurilǵan.
Misr hám Mesopotomiyada b.e.sh. IV miń jilliqta qala-mámleketler dúzilgen. Orta Aziya aymaǵinda bronza dáwirinde b.e.sh. II miń jilliqta jasalma suwǵarıwga tiykarlanǵan diyxanshiliq oraylarda alab-mámleketler qáliplesken. Buni kópshilik izertlewshiler aymaqliq mámleketler túsinigi menen de qollanıladı. Xorezm, Taskent, Ferg‘ana oazissida dáslep mámleketler dáslep temir, yaǵniy b.e.sh. I miń jilliqtiń Birinshi patshalıǵında qáliplesken.
Orta Aziya aymaǵi tiykarinan keń chól, voha hám oazislardan ibarat. Aymaqtiń bunday tábiy jaǵday i bul jerde sharwashiliqtiń keń rawajlaniwina imkán berdi. B.e.sh. VII-III ásirlerde ko’shpeli qáwimler awqamleri bolǵan. Olardi grekler skif deb, parslar saklar dep ataǵanlar. Olardiń siyasiy hám ekonomikaliq turmis tárizi Orta Aziyaniń diyxanshiliq penen shug‘ullanatuǵın xalqi menen tiǵiz baylanisli bolǵan¹. Many Greek writers referred to all the nomads of Eurasia, including those ofCentral Asia, as Scythians; and the Persians designated all the nomadic tribes of the Eurasiansteppes, including the Scythians, as the Sak