Reje: Dáslep mámleketshiliktiń qáliplesiw faktorlari

2-másele
Keyingi 25-30 jil ishinde So’ǵdiyona hám Baqtriya aymaqlarinda ham keń ko’lemde alip barilǵan ilimiy-izertlewler sebepli, áyne sol áyyemgi Ferǵanadaǵıday sıyaqlı sharwa qáwimleriniń bir bo’legi dárya boylarında, taw aldı saylarınıń orta aǵımı hám eteklerinde, suwǵa jaqın jerlerde diyxanshiliq ete baslaǵanın gúzetemiz. Máselen, Samarqand So’ǵdini alatuǵin bo’lsaq bul úlkede qashanlardur áyyemgi Turan jurtining ápsanalıq húkimdarı Afraziyab jasaǵan. Ráwayatlarǵa qaraǵanda, Samarqand qalasında tiykar salǵan pahlavon ham xuddi sol Afraziyab edi. Keyingi jillarda jergilikli baspa sózde Afrasiyob Turan húkimdari eken, Turan bul Túrkiston, Afraziyab ham túrk, degen qaraslar payda bo’lmoqta. bul másele sheshimi Avestoda o’z ko’rinisin tapqan.
"Avesto" kitabinda Amiwdáryadıń arqasında jaylasqan qáwim hám elatlar Turlar dep ataladi. Tur atamasiniń negizgi mazmunina kelsek ol sharwa, sharwashiliq penen shuǵullaniwshi qáwim hám elatlarǵa berilgen atama. Sol ápsanawıy Afrasiyab jasaǵan zamanlardan aldin (shama menen eramizdan aldinǵi II miń jilliqta, yaǵniy bunnan 3,5-4 miń jil burun) Amudáryanıń arqada jasaǵan xaliqtiń ko’pshiligi sharwashiliq penen shuǵullangan. Ásirese Orayliq hám arqa O’rta Aziyaniń hámme walayatlarida sharwa qáwim jámáátler keń tarqalgan edi. Áyne usi walayatlarda eramizdan aldinǵi I miń jilliq dawaminda ana jurtimizdıń áyyemgi diyxanshiliq oazisleri payda boldı. Bul process keshe ǵana kóshpeli turmis keshirip, o’z sharwaları izinen júrgen qáwimleriniń bir bo’legini diyxanshiliqqa o’tiwi sebepli júz bo’ldi. Sebebi O’rta Aziyada pada baǵiw ushin jaylawlar tarlıq ete basladi. Hámmeniń de sharwashiliq xo’jalıǵı menen shuǵullanıwǵa imkaniyati qalmadi. Jasaw ushın gúres xaliqti jasaw deregin izlewge májbúr etti. Turmistiń o’zi xaliqti diyxanshiliq ushin qolay jerlerdi tawip tirikshilik etiwge jetekledi. Bul process arxeologiyaliq materiallar tiykarinda ayqın ko’zge taslanadi. Áne usi processtiń nátiyjesi sipatinda So’ǵdiyona dep atalǵan áyyemgi diyxanshiliq mádeniyati orayi júzege keledi. Bul úlken tariyxiy process menen baylanıslı halda eramizdan aldinǵi I miń jilliq o’rtalarida - bunnan shama menen 2,5 miń jillar aldin Orayliq So’ǵdda Samarqand qalası qad ko’taradi. áyyemgi Samarqand - Afrasiyabda alip barilǵan arxeologiyaliq qazılmalar processinde oniń eń tómengi qatlaminan áyyemgi CHust mádeniyati materiallarına aynan uqsas sopol bóleksheleri tabıldı. Bul sopol bóleksheleri áyyemgi Samarqandtıń eramizdan aldinǵi VI ásir ga tiyisli qorǵanıw diywalları astınan tabildi. Jáne sol dáwir qorǵanıw diywallarınıń qaldiqlari ashıldı. Demek Afrasiyabda oǵan berilgen 25 ásirlik jasdan aldin ham xaliq jasaǵan. Olar diyxanshiliq hám o’nermentchilik penen shuǵullanganlar. Xaliq punktining átirapı qorǵanıw diywalları menen o’rap alinǵan.