Oʻzbekstan respublikasi informaciyaliq texnologiyalari haʼm kommunikatsiyalarin

OʻZBEKSTAN RESPUBLIKASI INFORMACIYALIQ
TEXNOLOGIYALARI HAʼM KOMMUNIKATSIYALARIN
RAWAJLANDIRIW MINISTRLIGI
MUXAMMED AL-XOREZMIY ATINDAGʻI TASHKENT
INFORMATSIYALIQ TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
NOʻKIS FILIALI
“Kompyuter injinirringi” fakulteti

“Kompyuter injinirringi”
bagʻdari 2-kurs studenti
Xamidullaev Adilbektin`
Akademiyaliq jaziw paʼninen
Oʻz-betinshe
jumisi

Tayarlagʻan:. A.Xamidullaev

Qabillagʻan:. U.Jaksimova
No`kis-2022
Tema:Ma`mleketlik til – birligimiz, milliyligimiz simvoli
Qaraqalpaq xalqi ko`p a`sirlik tariyxqa ha`m bay ma`deniy miyrasqa iye tu`rkiy
tilles xaliqlardan biri. Qaraqalpaqlardan` ata-babalardi en` a`yyemgi
da`wirlerden Aral ten`izinin` tu`slik ta`repinde jaylasqan. Qaraqalpaq xalqinin` kelip
shig`iw tariyxin izertlegen P.P. Ivanov, S.P.Tolstov, T.A.Jdanko, V.Yagodin,
akad.S.Kamalov h.t.b. tariyxshi ilimpazlardin` da`lillewine qarag`anda, bizin`
eramizg`a shekemgi VII-II a`sirlerde Aral ten`izi a`tiraplarinda jasag`an sak,
massaget qa`wimleri qaraqalpaq xalqinin` etnogenezinin` tiykarin quraydi. Prof.
T.A. Jdankonin` ko`rsetiwinshe, massaget qa`wimleri turmisinda saqlang`an
matriarxat da`wirinin` ko`rinisleri qaraqalpaq folklorinin` en` a`jayip u`lgisi Qiriq
qiz da`staninda sa`wlelengen. Bul da`stan ha`zirgi qaraqalpaq xalqin a`yyemgi
massaget qa`wimleri menen baylanistaratug`in da`lil. Tariyxshilar sak, massaget
qa`wimlerinin` ishinen apasiaklar ( yag`niy suw, da`r ya jag`alarinda jasawshi
saklar (qaraqalpaqlardin` etnikaliq tiykarinda belgili orin iyeleytug`inin atap o`tedi.
Sak, massaget qa`wimleri hind-evropa tilleri sem yasina kiretug`in tillerde so`ylegen.
Qaraqalpaq tili — Qaraqalpaqstan Respublikasında jasawshı qaraqalpaq xalqının‘
ana tili. Qaraqalpaq tili — Qaraqalpaqstan Respublikasınıń qorg‘awında bolıp, bul
haqqında arnawlı nızam shıg‘arılg‘an. Nızamda qaraqalpaq tili Qaraqalpaqstan
Respublikasınıń pu‘tkil aymaǵında ma‘mleketlik til sıpatında qollanılıwına huqıq
tiykarları belgilengen. Qaraqalpaq tilinemámleketlik til biyliginiń beriliwi
respublikanıń aymaǵında jasawshı milletlerdiń ha‘m xalıqlardıń o‘z ana tilin
qollanıwda olardıń konstitutsiyalıq huqıqların sheklemeydi. Bul nızam jeke
adamlardın arasındaǵı qarım-qatnasıqlardıń, a‘skeriy bo‘limlerde, diniy ha‘m
da‘stu‘riy u‘rp-a‘detlerdi belgilewde tillerdin‘ qollanılıwın qatań bir ta‘rtipke salıp
taslamaydı.
1989-jılı 1-dekabrde Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Ken‘esiniń sessiyasında
qaraqalpaq tiline ma‘mleketlik til biyligi berildi. Qaraqalpaqstan Respublikasınıń
ma‘mleketlik til haqqındaǵı Nızamınıń 1-statyasında: „Qaraqalpaq tili Qaraqalpaqstan
Respublikasınıń ma‘mleketlik tili bolip tabıladi. Qaraqalpaqstan Respublikası o‘ziniń
aymaǵında tilge baylanıslı barlıq ma‘selelerdi sheshiw huqıqına iye‟,— dep
ko‘rsetilgen. Bul jag‘day til erkinligin, tillerdiń aldaǵı waqıtları keń rawajlanıwın ta‛miyinleydi.
Qaraqalpaq tili shıǵısı boyınsha altay tilleri semyasınıń tu‘rkiy tiller toparına
kiredi. Qaraqalpaq milletiniń payda bolıwı menen onıń tilide qa‘liplesti.
Qaraqalpaq milleti  yamasa qaraqalpaq ataması XIV–XVI a‘sirlerde Nog‘aylı
Ordasınıń tarqawı menen payda boldı.
Qaraqalpaq milliy tiliniń payda bolıwı menen a‘debiy tiliniń jazba turi de
qa‘liplesti. A‘debiy tildiń jazba tu‘riniń qa‘liplesiwi onıń ulıwma xalıqlıq awızeki
so‘ylew tu‘rine tiykarlanadi. Qaraqalpaq tiliniń ulıwma awızeki so‘ylew tili arqa ha‘m
qubla dialekt (jergilikli o‘zgeshelik) bolıp ekige bo‘linedi. Arqa dialektlik
o‘zgesheliklerdi respublikamızdıń arqa rayonları, al qubla dialektlik
o‘zgeshelikerdi To`rtku`l, Beruniy, Ellikqala  rayonlarınıń aymaqların qamtıydı.
Qaraqalpaq a‘debiy tili usı eki o‘zgesheliktiń tiykarında, ko‘birek arqa dialektlik
o‘zgesheliklerdi qamtıw arqalı qa‘liplesti.
Qaraqalpaq jazba tili XX a‘sirdiń basında-aq Orta Aziya xalıqları ushın ortaq
shaǵatay jazıwı tiykarında payda boldı. Biraq bul jazba a‘debiy til jergilikli xalıqtıń
basım ko‘psiliginin‘ sawatsız bolıwına ha‘m qaraqalpaq xalqınıń ulıwma xalıqlıq
so‘ylew tilinin barlıq jergilikli ózgesheliklerin óz ishine qamtıy alıwına baylanıslı
turaqlı a‘debiy til retinde qa‘liplesken. Qaraqalpaq xalqınıń bul eski jazba tili
qaraqalpaq a‘debiy tiliniń eski jaziwi retinde uyreniledi. Jazba a‘debiy til dep ha‘r
qanday a‘debiyatlardıń, ko‘rkem shıg‘arma, ja‘miyetlik-siyasiy, ilimiy-texnikalıq,
publitsistikalıq, oqıw qurallarınıń ha‘m t.b. jazıw arqali iske asatugin a‘debiyatlardıń tiline aytiladi.
1928 jılǵa deyin qaraqalpaq tilinde jazıw ushın arab a‘lipbesi qollanılǵan. 1928
ha‘m 1940 jıllar aralıǵında latın grafikası qollanılǵan, ha‘m onnan keyin kirill
grafikasina ótilgen. Ózbekistan Respublikasınıń ǵarezsizliginen keyin latın
grafikasına qaytıwǵa qarar etildi ha‘m ha‘zirgi waqıtta Qaraqalpaqstanda basqıshpa-
basqısh ótiw a‘melge asırılmaqta. To‘mende u‘sh a‘lipbe ha‘m ha‘riplerdiń Xaliq
araliq fonetikaliq a`lipbe belgilewleri kórsetilgen.
Qara úy - qaraqalpaq xalqiniń ótken zamanınan so'ylaydi
Ózbekstan Respublikası Turizmni rawajlandırıw mámleket komiteti tárepinen ǵalaba
xabar quralları wákilleri ushın Qaraqalpaqstan Respublikası hám Xorezm wálayatına
islengen info-tur sheńberinde ilaj qatnasıwshıları qara úy soǵıw procesi menen tanıwdı
Qaraqalpaq úlkesin kóz aldında alıp kelgen kisiniń qıyalında bul mákandıń otawları,
yaǵnıy qara úy gewdelenedi. Jurtımızda da Sortro'z bayramına arnalǵan xalıq
sayllarida áne sonday milliylikti, tariyxni sawlelengen qara úyler tiklenedi.
Otaw qurıw, onı bezetiw menen baylanıslı kónlikpelerge iye bolǵanlar aramizda kem
ushraydı. Qara úy haqqında kóp esitkendirsiz, kinolarda kórgendirsiz, biraq bul úyde
bolıw, dem alıw, bir kese shay ıshıw ráhátini sezim etpegenler kópshilikti tashkil qilsa
kerek.Qara úy qaraqalpaq xalqiniń ayriqsha milliy qádiriyatlarınan biri esaplanadı.
Qara úy óziniń qurılısı, ózgeshe kórinisi menen basqa xalıqlar otawınan ajralıp turadı.
Otawlarda qaraqalpaq xalqiniń aqıl -ziyrekligi, neshe ásirlik turmıs tárizi jasap kelip
atır.Búgin bunday otawlardan aymaqtıń turistik potencialın asırıwda da keń
paydalanılıp atır. Búgingi kúnde Ayazqal'a, Topıraqqal'a yamasa Moynaqta hám hátte
Aral teńizi boyida tikilgan otawlar shet el sayaxatshılarda ayriqsha tásirler qaldıradigan mákanlarǵa aynalǵan.
Juwmaqlap aytqanda o`z mamleketlik tilimiz bul ana tilimiz bolip esaplanadi.
Babalarimizda miyras bolip qalg`an bul til qadiryatlari o`zligimizdi an`law bolip tabiladi.

Paydalanilg`an a`debiyatlar

1. 
   https://saviya.uz
   
2. 
   www.ziyo.com
   
3. 
   www.ziyanet .uz