Өзбекстан республикасы аўыл ҳƏм суў

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ AWÍL XOJALÍĠÍ
MINISTRLIGI


Qaraqalpaqstan awÍl xojalÍĠÍ hám agrotexnologiyalar institutÍ

«TASTÍYÍQLAYMAN» «Awıl xojalıģın mexanizaciyalastırıw» kafedrası baslıģı ______________ doc. R.O.Sadıkov «_____» _________ 2022-j.

MAGISTRATURA BÓLIMI


70810101 - Ekologiya(Awil xojalig`i)
Xaliqbaev asenbay mambetbayvich tiN’


« abiotik faktorlardiN’ o`zgeriwi ja`nlikler ekologiyasina ta`siri»
atamasındaģı magistrlik dissertatsiyasının`


JUMÍSSHÍ BAĠDARLAMASÍ


Ilimiy basshı: b.p.f.d.(Phd). L.To`reniyazova


Magistrant: A. Xaliqbaev


NÓKIS - 2022
KIRISIW
Dissertatsiya temasınıń aktuallıģı hám zárúrligi.Abiotik faktorlar barliq tiri organizimlerge tasir kórsetedi, sonliqtan bul faktorlardiń ózgeriwi jánlikler ekologiyasina úlken tasir kórsetip kelmekte. Jánlikler temperatu-ra, iǵalliq jaqtiliq, hawa háreketi zárur rol oynaydi, ásirese jánlikler ushin issiliq termik faktor bolip, sebebi olar polkliloterm organizimler yaǵniy turaqli temperaturaǵa iye emes, soniń ushin jánliklerdiń turmisliq funkci- yalari, olardiń xarakterli ósiw tezligi populaciya dinamikasi qorshaǵan ortaliq temperaturasi arqali aniqlanadi.Hazirgi waqitta iqlim sharayatinin ózgeriwi jawingershilik muǵdariniń kemiyip ketiwi hám hawa temperatu-rasiniń keskin kóteriliwi sebepli qurǵaqshiliq maydanlariniń artip bariwi buladiń bári jánlikler ekologiyasina tasiri aktual maselelerdiń biri bolip qalmaqta.Janlikler adette 10-40gradus temperatura araliǵinda aktiv hárek-etsheń boladi. Temperatura tómenlegende jánlikler aziqlaniwdan, keyin hárekeyleniwden toqtaydi hám mabit boladi. Temperaturaniń normadan artiq kóteriliwi jánliklerge keri tásir kórsetedi. Jánlikler ekologiyasinda ortaliqtiń salistirmali iǵalliǵi,suw puw menen toyiniw dárejesi úlken ah-miyetke iye.Janlikler denesindegi suw muǵdari olarǵa iǵalliqtiń tásiri túr-lishe boliwina alip keledi.Hawaniń iǵalliǵi jánliklerdiń kóbiyiwine hám tirishiligine tásir kórsetedi. Ayrim turdegi jánliklerdiń rawajlaniwina iga- qaraǵanda túrlishe tásir etiwi mumkin. Misali bir túr jánlik iǵalliq tasirinde tez rawajlansa,ayrim túrdegi jánlikler qurǵaqshili-liq dawirinde tez kóbiyedi, ósmik biytleri bolsa iǵalliq mawsiminde tez kóbiyip ketedi. Jánlikler denesiniń úlken kishiligi yaǵniy puwlaniw muǵ-dariniń kópligi hawa iǵalliǵinan ekologik faktor spatinda jánlikler qaramli bolip qaladi. Ásirese ashiq hawada jasawshi jánlikler sirtqi ortaliq iǵalligi turli dáwirde túrlishe boliwi múmkin.Jánlikler denesindegi iǵalliq bir muǵdarda saqlaw arnawli mexanizim talap etedi, bul mexanizim jánliklerde morfologik,fiz-iologik hámekologik adaptatsiya bolip esaplanadi. Jánliklerdiń bárshe jasaw kórsetkishleri rawajlaniwi dawaminda,kobiyiwi, óliwi tuwridan-tuwri qorshaǵan ortaliqqa baylanisli.Misali,suli shved shi-bini 22gradusda-10 kúnen soń,14gradusda bolsa 36 kúnde máyek qoyaip baslaydi.Bul faktorlardiń ózgeriwi nátiyjesinde,ayrim túrdegi jánlikler kó-biyip ketiwine sebeb bolmaqta, bular eginzarlar, terekzarlar hám basqada awil xojaliǵi ónimlerine ulken ziyan kórsetpekte. Buǵan bola mamleketi-mizde qarsi iláj sharalari yaǵniy biologik hám ximyaliq usllar arqali gúr-resip kelinbekte.