O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi andijon Mashinasozlik instituti Transport va logistika fakulteti Yer usti transport tizimlari kafedrasi assistenti Turg‘unaliyev Elbekning “Aloqa yo‘llari” fanidan taqdimoti

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
Andijon Mashinasozlik instituti
Transport va logistika fakulteti
Yer usti transport tizimlari kafedrasi assistenti Turg‘unaliyev Elbekning “Aloqa yo‘llari” fanidan
TAQDIMOTI
“ALOQA YO‘LLARI” fani
Ma’ruzachi:Turg‘unaliyev Elbek
Ma’ruza 36-soat
Amaliy mashg‘ulot 36-soat

• Aloqa yo‘llarining rivojlanish bosqichlari.

• Aloqa yo'llarining tasnifi.

• Transportning paydo bo`lishi va taraqqiyoti.

1-Mavzu. ALOQA YO‘LLARINING IQTISODIYOT TARMOQLARI RIVOJLANISHIDAGI O‘RNI.
Reja:
Aloqa yo‘llari fanining maqsadi- yuk tashish jarayonida yuklarning turi sinfidan kelib chiqgan holda transport turlarini to‘g‘ri tanlay olish hisoblanadi.
Mamalakatning iqtisodiy rivojlanishi, xalq xo’jaligining yuksalishi, tashqi va ichki iqtisodiy aloqalar rivojlanishi, aloqa yo’llarining aniq ishlashiga bog’liq. Kishilar hayoti, ularning o’zaro munosabatlari, ishning tashkil qilinishi, davolanish va dam olish, madaniy boyliklarni ayirboshlash, sanoat va oziq-ovqat mollariga bo’lgan ehtiyojni qondirish - bular hammasi ko’proq aloqa yo’llari bilan bog’liq.
Iqtisodiyotda hech bir sohani transportsiz tasavvur qilib bo’lmaydi
Aloqa yo’llari insonning jisman mavjud bo’lishi bilan hamda kishilik jamiyati tarixi bilan chambarchas bog’liqdir. Ibtidoiy jamoa tuzumi davrida odamlar o’zlarining transportga bo’lgan ehtiyojlarini oddiy vositalar bilan qondirganlar. Odamlar o’zlariga zarur bo‘lgan oziqalarni, mehnat vositalarini, kiyim-kechak tayyorlash yoki qulay uy-joy sharoiti yaratish uchun zarur bo’lgan materiallarni, shuningdek yoqilg’ini o’zlari ko’tarib yoki har xil hayvonlarni o’rgatib ular orqali tashiganlar. Kishilik jamiyati rivojlanishi bilan transport turlaridan dengiz va daryo transporti birinchi bo’lib rivojlana boshlagan.
Insoniyatning eng yirik yutuqlaridan biri, bu eramizdan 3500 yil avval, Messopotamiyada g’ildirakning ihtiro qilinishidir. Olimlarning aytishicha g’ildirak birinchi bo’lib O’rta Osiyoda paydo bo’lgan ekan. G’ildirakning paydo bo’lishi transport vositasining yuzaga kelishiga asos soldi. Feodalizm davriga kelib asosiy transport vositasi ot-arava bo’lsa, sanoatning rivojlanishi bilan transport ham rivojlandi birinchi bo’lib bug’ kemalari, paravozlar, quruqlikda yuruvchi bug’ mashinalari, keyinchalik esa bug’ samolyotlar yaratildi. Transportning rivojlanishi o’z navbatida aloqa yo’llarini rivojlanishiga olib keldi.
Avtomobil transporti
Aloqa yo’llarining tasnifi quyidagilardan iborat: :
Quvur transporti
Temir yo‘l transporti
Havo transporti
Suv transporti
Transport (lot. transporto — tashiyman) — ijtimoiy moddiy ishlab chiqarish. tarmogʻi, yuklarni va yoʻlovchilarni bir joydan ikkinchi joyga eltishni, mamlakat viloyat va tumanlari, korxonalari, xalq xoʻjalik tarmoqlari oʻrtasida, shuningdek, mamlakat ichida ayirboshlash va aloqani taʼminlaydi.
Avtomobil transporti kam hajmdagi yuklarni qisqa masofaga tashishda eng samarali hisoblanadi. Avtomobil transportining ustunligi eshikdan eshikgacha xizmat ko’rsatishda qo’l kelishidir.
Temir yo‘l transporti ko’p hajmdagi yuklarni tashish qobiliyatiga egaligi bilan xarakterli bo’lsa, unda harakat tezligining boshqa aloqa yo’llariga nisbatan pastligi uning kamchiliklaridan hisoblanadi.
Havo transportining ustunligi yuklarni manzilga tez va soz etkazishi bo’lsa, kamchiligi tashish tan narxining qimmatligidadir.
Suv yo’llari ko’p hajmdagi yuklarni tashish qobiliyatiga ega, lekin faqat suv yo’li orqali buni amalga oshirishi va yukni istemolchining eshigigacha etkaza olmaslik uning kamchiliklaridan hisoblanadi.
Transport insonning jisman mavjud bo`lishi uchun bеvosita zarur vosita bo`lib, u kishilik jamiyati tarixi bilan chambarchas bog`liqdir. Mеhnat qurollari va vositalari (inson shular vositasida tabiatga ta'sir ko`rsatadi) hamda kishilarning bir еrdan ikkinchi еrga ko`chirib turishisiz biron istе'mol mahsuloti yaratish mumkin emas.
Ibtidoiy jamoa tuzumi davrida odamlar o`zlarining transportga bo`lgan ehtiyojlarini oddiy vositalar bilan qondirganlar. O`sha davrda odamlar o`zlariga zarur bo`lgan ozuqalarni, mеhnat vositalarini, kiyim-kеchak tayyorlash yoki qulay uy-joy sharoiti yaratish uchun zarur bo`lgan matеriallarni o`zlari ko`tarib tashiganlar yoki sudraganlar.
Mulkchilikning paydo bo`lishi davlatni yuzaga kеltirdi, hamda transportga bo`lgan ehtiyojlarini yanada oshirdi. Yaratilgan buyumlarni almashtirish va savdo-sotiqni rivojlanishi, boj va boshqa shu kabi to`lovlar yig`ish, bosqinchilik va mudofaa urushlari dеngiz transportini tеz rivojlanishiga olib kеldi.
Katta-katta shaharlarni, davlatlarni, kabila istiqomat qiladigan joylarni birlashtiruvchi karvon yo`llari, shuning bilan birga tashishni yеngillashtiruvchi yuk tashish shotilari va chanalari paydo bo`la boshladi. Bunday shotilar va chеnalarni yirik xayvonlar tortardi. Kеyinchalik yukni ko`chirish uchun yumaloq g’ulalardan foydalanildi. Bu g’ulalar transport yaratilishiga qo`yilgan qadam edi. G’ildirak insoniyat yaratgan eng buyuk ihtiro edi, chunki u nеcha ming yillardan buyon insoniyatga xizmat qilish bilan quruqlikdagi transport turlariga asos bo`la oldi.

Sotishga mo`ljallangan tovarlarning orta borishi transportga bo`lgan ehtiyojni o`stirdi. Shu sababli mamlakatlarda yuk tashish uchun dеngiz va daryo, yo`l va suv inshootlarini kеngaytirish ishlariga katta ahamiyat bеrila boshladi.
E’tiborining uchun rahmat!