Organik olam evolutsiyasidagi asosiy aromorfozlar

ORGANIK OLAM EVOLUTSIYASIDAGI ASOSIY

AROMORFOZLAR

Aromorfoz — organizmlar tuzilishini yuqori darajaga ko‘taradigan va

yangi muhitda foydali moslanish xususiyatiga ega boigan o‘zgarish ekanligini

bilamiz. Organik olam rivojlanishining dastlabki bosqichlarida uchta yirik

arom orfoz yuz bergan: 1) jinsiy jara y o n , 2) fotosintez, 3) k o ‘p

hujayralilik. Jinsiy jarayonda erkak va urg‘ochi jinsiy hujayralaming qo‘shilishi

bilan ota va ona genotiplariga, ya’ni har xil irsiy belgilar kombinatsiyasiga

ega boigan organizmlar hosil boidi. Bu tabiiy tanlanishning ta’sir doirasini

k en g ay tird i, o rg an iz m la m in g yangi m uhit sh aro itig a m oslanish

imkoniyatini, ya’ni ulaming yashovchanligini oshirdi. Fotosintezning paydo

boiishi esa organik olamni turli oziqlanish usuliga ega boigan o ‘simliklar

va hayvonot dunyosiga ajralishiga olib keldi. Yashil o ‘simliklarning paydo

boiishi bilan organik moddalarning quyosh nuri ta ’sirida karbon oksidi,

suv va boshqa mineral moddalardan hosil boiish imkoniyati tugildi.

Oziqning m o i b oiishi, suv va atmosferaning kislorod bilan to ‘yinishi,

atmosferada ozon qatlamining paydo boiish i hayvonot dunyosini suvda

barq urib rivojlanishiga, keyinchalik ularni quruqlikni ham egallashiga

olib keldi. Ko'p hujayralilik organizmlar tuzilishini murakkablashtirib

yuboradi: to ‘qima va organlar ixtisoslashdi va ularning funksiyalari

mukammallashdi.

Ikki tomonlam a simmetriyalik hayvonlarning paydo boiishi ham

muhim aromorfozlardan biridir. Chunki bu jarayon hayvonlarning oldingi

va keyingi, orqa va qorin tomonlarning ixtisoslashuviga, binobarin sezgi

477

organlari va markazity nerv sistemasi joylashadigan bosh qismining ajralib

chiqishiga olib keldi. Natijada hayvonlarning turq-atvori murakkablashdi;

chaqqon va tez harakatlanadigan b o iib qoldi; umuman hayot faoliyati

kuchayib ketdi.

Hayvonlarda qattiq xitin qoplagich va qattiq skeletning paydo boiishi

esa ularda harakatlanish organlarining rivojlanishiga sabab boidi. Haqiqiy

yurish oyoqlarining rivojlanishi ham eng muhim aromorfozlardan biridir.

Chunki bu jarayon hayvonlarning quruqlikka chiqishiga imkon berdi.

Hayvonlarda ovqat hazm qilish, ayirish, nafas olish, qon aylanish

sistemalarining paydo boiishi va ularning yanada mukammallashganlari

bilan almashinuvi ham aromorfozlarni tashkil etadi. Masalan, jabralar

o'rniga traxeya va o'pkaning paydo boiishi hayvonlarning quruqlikda

tarqalishiga imkon yaratdi. Ichki urugianish esa embrionning quruqlikda

tuxum ichida rivojlanishiga olib keldi. Ko‘p kamerali yurakning paydo

boiishi va qon aylanish sistemasining ikkita (katta va kichik) doiraga ajrali-

shi, issiq qonlilikning kelib chiqishi ham hayvonlar organizmi tuzilishining

yuqori darajaga koiarilishiga; muzlik davrida saqlanib qolishiga imkon bergan

aromorfozlar hisoblanadi. Qushlarda oldingi oyoqlarining qanotga aylanishi

ularning havo muhitini egallashiga olib keldi. Sutemizuvchilarda yoidoshning

paydo boiishi esa ularga Yer yuzining hamma mintaqalarida yashash imkonini

berdi. Hayvonlar evolutsiyasida aromorfozlar ularning nerv sistemasi va

sezgi organlarining rivojlanishiga, binobarin reflekslarining m ukam -

mallashuviga ham taalluqlidir. Bosh miyaning ajralib chiqishi, katta miya

yarimsharlarining rivojlanishi va unda burmalarning paydo boiishi ham

m uhim arom orfozlardan hisoblanadi. Bularning hammasi umurtqali

hayvonlar nerv faoliyatining murakkablashuvi; shartli reflekslarning paydo

boiishi va mukammallashuviga, binobarin, ular turq-atvorining murak-

kablashuviga olib keldi. Aromorfoz natijasida inson hayvonot olamidan

ajralib chiqdi.

O'simliklar evolutsiyasida yirik aromorfozlar: urug‘dan ko'payishning

paydo boiishi; gulli o'simliklarning kelib chiqishi; hasharotlar bilan

changlanishga moslashuv bilan bogiiqdir.

EVOLUTSIYANING ASOSIY YO‘NALISHLARI

Kaynozoy erasida o ‘simliklar va hayvonlar. Kaynozoy erasi so'nggi

60—70 mln. yildan buyon davom etmoqda. Bu era davomida qit’alar va

dengizlar shakllandi: Yer kurrasining o'simlik va hayvonot dunyosi hozirgi

ko'rinishga ega bo idi. Kaynozoy erasi paleogen, neogen va antropogen

davrlarga boiinadi (31-jadvalga qarang).

Paleogen davrda iqlim issiq boigan. Yer yuzining hamma joyida

issiqsevar yopiq u ru g ii tropik o'simliklar (qoraqayin, sarv, jo ‘ka) barq

urib rivojlangan. Bu davrda togiar, shimoldagi barcha orollar ham doimo

yashil o bsimliklar bilan qoplangan edi. Paleogenning ikkinchi yarmida

478

tog‘ hosil b o ‘lish jarayoni natijasida issiq dengizlar o ‘m ida Alp, Karpat,

Qrim, Kavkaz, Apennin, Himolay, Pireney tog‘ tizmalari paydo bo‘ldi.

Tog‘ tizmalari shimoliy zonalami tropik iqlimdan ajratib qo‘yganligi sababli

iqlim sovidi, doimo yashil usimliklar o ‘rnini asta-sekin barg to ‘kuvchi

o‘simliklar (zarang, terak, eman va boshqalar) egalladi. Hozirgi Sibir,

M o‘g‘iliston, 0 ‘rta Osiyo tropik o‘rmonlari o‘mini doimiy o ‘tloqlar egalladi.

Idioadaptatsiya natijasida o'simliklaming mahalliy sharoitga moslashgan juda

ko‘p yangi formalari paydo bo‘ldi.

Neogenning oxiri va antropogenning boshlarida Skandinaviya tog‘laridan

ko‘chgan muzliklar o lz yolidagi ko‘pchilik o ‘simlik va boshqa jonivorlami

yo‘q qilib yuboradi. Faqat muzliklarning etagida past bo‘yH o ‘simliklar

saqlanib qolgan, ulardan hozirgi Arktika florasi tarkib topgan. Tropik va

subtropik flora ayrim tog‘ etaklarida, xususan Qora dengiz va Kaspiy dengiz

sohillarida, Talish va Ussuriy oikasida qisman saqlanib qolgan. Muzliklar

yetib bormagan tog‘ yon bag‘irlarida sovuqqa eng chidamli ninabargli va

boshqa daraxtlar saqlanib qolgan. Bu o ‘simliklar muzlik erib ketgandan

so‘ng shimol florasi uchun asos bolgan. Antropogen davrda Yer florasi

hozirgi ko‘rinishga ega bo‘lgan.

Kaynozoy erasida umurtqasiz hayvonlardan qorinoyoqli va ikki pallali

molluskalar, ayniqsa hasharotlar barq urib rivojlangan. Hasharotlaming

rivojlanishida bir qancha aromorfozlar sodir bo‘lgan. Traxeya sistemasining

paydo bo‘lishi hasharotlaming qumqlikka chiqishiga imkon berdi, ular

tanasidagi moddalar almashinish jarayonining tezlashishiga, binobarin

hayot jarayonining faollashuviga, qanotlarning rivojlanishi esa ulaming

quruqlikda keng tarqalishiga va ko‘proq muhitlarni egallashiga olib keldi.

Kemiruvchi og‘iz organlarining rivojlanishi esa hasharotlarga yumshoq oziq

bilan birga o ‘simlik va hayvon to ‘qimalarini o ‘zlashtirish, binobarin oziq

manbayi ko‘lamini kengaytirish imkonini berdi.

Id io ad ap tatsiy alar orqali h a sh aro tla m in g m uayyan sharoitga

moslashgan juda ko‘p yangi formalari paydo bo‘lgan. Ulaming hozirgi

mavjud turlarining soni 1,5 mln ga yetgan.

Kaynozoy erasida qushlar va sutemizuvchilar hukmronlik qilgan. Tana

haroratining doimiyligi tufayli ular sovuq iqlimda ham yashab, keng

tarqalish imkoniyatiga ega bo‘lgan. Ular har xil muhit — havo va Yer

yuzasini egallaganligi sababli bir-biri bilan kam raqobat qilgan. Qushlar

evolutsiyasida eng muhim aromorfozlar qanot va pat qoplamasining paydo

bo‘lishi, tishli jag‘ o ‘miga shoxsimon tumshuqning rivojlanishi, tana

skeletining yengillashuvi, nafas olish va ayirish sistemalari, bosh miya

tuzilishining murakkablashuvini ko‘rsatish mumkin.

Sutemizuvchilaming evolutsiyasida bosh miya po‘stlog‘ida burmalaming

hosil bo‘lishi, old oyoqlarning suzuvchi organlarga aylanishi, tishlaming

oziq turlariga qarab ixtisoslashuvini, teri ustida jun qoplamining paydo

bo‘lishi kabi aromorfozlarni ko‘rsatish mumkin. Kaynozoy erasida gulli

o ‘simliklarning barq urib rivojlanishi bilan sutemizuvchilar va qushlar

479

yangi oziq manbayiga ega bo‘ladi. Gulli o ‘simliklarning rivojlanishi, ular

bilan bogiangan hayvonlar (hasharotlar, qushlar, sutemizuvchilar)ning

rivojlanishiga sabab bo‘ldi.

A rom orfoz y o ‘li bilan dastlabki su tem izu v ch ilard an hozirgi

kemiruvchilar, hasharotxo'rlar, kitsimonlar, qoiqanotlilar, o ‘txo‘rlar,

yirtqichlar, primatlar va boshqa turkum lar kelib chiqqan. Tuban tuzilgan

primatlar kaynozoy erasining paleogen davrida paydo boigan. Bu davming

oxirida qirilib ketayotgan yirik sudralib yuruvchilar o ‘mini yuqori tuzilgan

sutem izuvchilar egallagan. Shu eraning neogen davrida qushlar va

sutemizuvchilar hukmronlik qilgan.

Primatlar orasida yuz bergan yana bitta muhim aromorfoz— bundan

30 mln yil ilgari o‘tgan antropogen davrida odamning hayvonot dunyosidan

ajralib chiqishiga olib keldi. Antropogen davrida hayvonot dunyosining hozirgi

mavjud bo‘lgan hamma yirik sistematik guruhlari shakllangan.

ODAMNING PAYDO BO‘LISHI

Odamning hayvonlarga o ‘xshashligi. Odam hayvonot dunyosining

eng yuksak pogkonasida turadigan ijtimoiy mavjudod hisoblanadi. [jtimoiy

mehnat asosida shakllangan tafakkur va nutqqa ega boiishi, mehnat qurollari

yasab, atrof-muhitga faol ta ’sir ko‘rsatishi bilan odam boshqa barcha tirik

mavjudodlardan farq qiladi. Odam juda murakkab va uzoq davom etgan

tarixiy evolutsion rivojlanish jarayonlari natijasida Yer yuzida paydo boigan.

Zoologiya sistemasi bo‘yicha hozirgi aqlli odam (Hom o sapiens) turi xor-

dalilar tipi, sutem izuvchilar sinfi, prim atlar turk um i,

odamsimon

maymunlar

oilasiga kiritiladi.

Bosh miyaning nisbatan yirik, tirnoqlarning yassi b o iish i, q o i

panjalarining daraxt shoxlarida osilib yurishga moslashganligi (bosh

barmoqlaming boshqa barmoqlarga qarama-qarshi qo‘yilishi tufayli), skeleti

va asosiy organlarining tuzilishi, ona qornidagi embrional rivojlanish

bosqichlari, rudim ent va atavistik belgilarning bir xilligi odam ning

odamsimon maymunlar bilan umumiy ajdodga ega ekanligini ko‘rsatadi.

Solishtirma anatomiya, fiziologiya, molekular biologiya, immunogenetika,

embriologiya, parazitologiya va boshqa fanlar tadqiqotlaridan olingan

dalillar odamni odamsimon maymunlardan

gorilla,

ayniqsa

shimpanzega

o ‘xshash degan fikrni aytdi. Odam va shimpanze DN K si gomologligi eng

yuqori b o iib , 90% ga yaqin bir xil genlardan iborat.

Odam va odam sim on m aym unlar qon gurhlari, kasalliklari va

parazitlari ham o‘xshash boiadi. Bu ikki turda nafas olish oqsillari sitoxrom,

mioglobin va gemoglobin zanjiridagi aminokislotalar tartibi ham o ‘xshash

b o ia d i. Shu bilan birga, odam m orfiologik jih a td a n odam sim on

maymunlardan oyoqlarining qoiiga nisbatan uzunligi; umurtqa pog‘onasining

S shaklida b o iib , 4 ta (bo‘yin, ko‘krak, bel, dum g‘aza) egikligiga ega

ekanligi; tik vurishga moslanishi tufayli ayrim muskullar va paylaming

480

o ‘ziga xos joylashganligi, chanoq suyagining kengayganligi va pastroqda

joylashganligi; ko‘krak qafasining oldindan orqa tomonga qarab yassilanganligi;

tovonning gumbaz shaklida bo‘lishi; bosh barmoqning yo‘g‘onlashib boshqa

barmoqlar bilan bir qatorda joylashganligi; oyoqlarda barmoqlaming qisman

reduksiyaga uchraganligi; q o i barmoqlarining uchida har bir kishining

o ‘ziga xos boig an individual chiziqlarning rivojlanishi bilan farq qiladi.

Bosh miyaning juda yirik boiishi (shimpanze va gorilla bosh miyasiga

nisbatan 3—4 marta katta), m a’noli nutqning rivojlanishi tufayli bosh

miyaning nutq bilan bogiiq bo‘lgan qismlari (peshona, ensaosti, chakka

boiaklari)ning progressiv rivojlanganligi, tovush hosil qiluvchi periferik

ap p a ra tn in g anato m ik xususiyatlari (m asalan , b o ‘g ‘izda maxsus

muskullaming boiishi), bosh skeleti miya qismining yuz qismiga nisbatan

yirikligi (jag‘lar va chaynash muskullarining qisman reduksiyaga uchrashi

natijasida), jun qoplamlarining yo‘qolib ketishi va boshqa belgilari faqat

odam uchun xos bo‘ladi.

Odamning hayvonot dunyosidan ajralib chiqib tur sifatida shakllanishi,

uning hozirgi davrda va kelgusidagi rivojlanishi

antropogenez

deyiladi

Odamning paydo boiishi va rivojlanishi to‘g‘risida bir qancha nazariyalar

mavjud. Shved olimi K.Linney o lzining „Tabiat sistemasi“ asarida birinchi

b oiib odamni primatlar turkumiga kiritgan edi. Lekin K.Linney odamning

primatlar bilan qarindosh ekanlligini tan olmagan. Fransuz olimi J.B.

Lamark birinchi b o iib odamning paydo boiishini umumiy tarzda asoslab

berdi. Uning fikricha, odam daraxtda yashashdan yerda yurishga o ‘tgan

maymunsimon ajdodlardan kelib chiqqan.

M ashhur ingliz olimi C h.D arvin „O dam ning paydo b o ‘lishi“

muammosini ilmiy asoslab berishga muvaffaq b o id i. Uning „Turlarning

paydo bo‘lishi“ (1859) asarida odam tirik organizmlar rivojlanishi zanjiridagi

eng yuqori va yuksak darajada tuzilgan halqa bo‘lib, odam bilan odamsimon

maymunlar uzoq umumiy ajdodlarga ega ekanligi ko‘rsatib berilgan.

Ch.Darvin odam evolutsiyasida ham hayvonlar evolutsiyasidagi singari

biologik omillar:

yashash uchun kurash, irsiy o ‘zgaruvchanlik asosida

boradigan tabiiy tanlanish amal qiladi, degan fikrni bildiradi.

Antropogenezning ijtimoiy omillari.

Ingliz tabiatshunosi F. Engels

fikricha odam evolutsiyasi biologik omillar bilan birga ijtimoiy omillar

bilan ham bog‘liq.

Ijtimoiy omillar ayniqsa antropogenezning so'nggi bosqichlarida muhim

ahamiyatga ega bo‘lgan. Biologik omillar ta ’sirida qadimgi odamsimon

maymun organizmi bir qancha morfologik o ‘zgarishlardan so‘ng

tikyurish

qobiliyatiga ega bo'lgan; q o i va oyoq har xil funksiyani bajarishga moslashgan.

Tik yurishga o‘tish maymunning odamga aylanishida hal qiluvchi ahamiyatga

ega b o id i. Tik yurish tufayli skeleti va organlari tuzilishida katta sifat

o'zgarishlar sodir boigan: odam tanasi vazni ortgan, umurtqa pog‘onasi

S shaklida egilgan; oyoq kafti gumbaz shakliga kirgan; dumg‘aza va chanoq

suyaklari harakatsiz birikib, ulaming oyoqlar uchun tayanch kuchi oshgan;

481

j a g ia r yengillashgan; ko'krak qafasi ikki yonga kengayib, ko'krak

bo'shligining nafas olish funksiyasi kuchaygan. Tik yurish tufayli q o ila r

tayanch vazifasidan ozod qilinib, xilma-xil murakkab harakatlar qilishga,

binobarin mehnat qurollari yasash va ularni ishlatishga layoqatli b o iib

qolgan. Eng oddiy mehnat qurollari ham odamning tabiatga qaramligini

kamaytirish bilan birga uning tafakkurini kengaytirdi. Mehnat faoliyatining

rivojlanishi bilan antropogenezda biologik omillarning ta ’siri kamayib,

ijtimoiy omillarning ahamiyati kuchayib bordi.

Antropogenezda

ijtimoiy hayot

ham katta o'rin tutgan.Odam ajdodlari

to'da b o iib yashashgan; q o i m ehnat organiga aylana borishi bilan ular

jam oa bo'lib yashashga o ‘tishgan\

birgalikda ov qilishgan; o ‘zlarini

dushmanlardan himoya qilishgan; bolalarni tarbiyalashgan; o'zlari orttirgan

tajribalarni boshqalarga o'rganishga imkon tugilgan. Katta yoshdagi jamoa

a ’zolari yoshlarga qurol yasash, ov qilish, olovni saqlash kabi kasb-

hunami o'rgatishgan. Keyinchalik jamoada mehnat taqsimoti vujudga kelgan.

Olovning kashf qilinishi

va oziqni pishirib iste'mol qilish qadimgi

odamlar jag‘ suyaklari vaznining kamayishi va chaynash muskullarining

qisqarishiga olib kelgan. Natijada jagiam ing rivojlanishi uchun imko-

niyat tugilgan.

Ma 'noli nutqning paydo bo ‘lishi

ham odam evolutsiyasidagi

muhim omillardan hisoblanadi. Jamoa boiib yashash jamoa a’zolari o'rtasida

o'zaro muloqot qilish zaruratini tug'diradi. Eng qadimgi odamlar imo-

ishoralar va har xil tovushlar orqali muomala qilishgan. Dastlabki so'zlar

ish harakatlarini bildirgan; narsalarning nom ini bildiruvchi so‘zlar

keyinroq paydo boigan. Irsiy o'zgaruvchanlik va tabiiy tanlanish tufayli

maymunlarning hiqildogi va o g iz organlarining tuzilishi m a’noli nutq

organiga aylana borgan. Rus fiziologi I.P.Pavlov ta'bir qilishicha odam

faqat uning o kzi uchun xos boigan ikkinchi signal sistemasiga ega boigan.

Nutqning paydo boiishi bilan odamlar o'rtasidagi munosabatlar

tezlashgan; mehnat faoliyati murakkablashgan. Bu jarayonlarning barchasi

bosh miya vaznining ortishiga, katta yarim sharlar po'stloq qismida

burmalarning ko'payib, uning sathining oshishiga olib kelgan. Buning

natijasida yarimsharlar pustlogining reflektorlik funksiyasi va u bilan bogiiq

boigan jarayonlar: ong, tafakkur va nutq rivojlanib, odam faoliyati yanada

murakkablashib borgan. Shunday qilib, tik yurishga o'tish, qoining mehnat

organi sifatida asta-sekin mukammallashuvi, bosh miya va hulq-atvorning

murakkablashib borishi odam evolutsiyasi uchun xos xususiyat hisoblanadi.

Odam maymunsimon ajdodlarining morfologik evolutsiyasi notekis,

,,mozaik“ xususiyatga ega boigan. Masalan, tik yurish bilan bogiiq belgi­

lar kompleksi ancha erta (bundan 3 mln yil avval yoki undan ham ilgariroq)

shakllangan, lekin ularning miyasi uncha katta boim agan (800 sm3),

qoilarining tuzilishida esa maymunlarga xos belgilar saqlanib qolgan. Ehtimol

morfologik va biokimyoviy evolutsiya tezligida ham to iiq parallelizm

boim agan. Ko‘pchilik olimlarning fikriga ko'ra, ,,H om a“ urugining

dastlabki vakillari taxminan 2 mln yil, hozirgi odam — H.sapiens esa 40

482

ming yil ilgari paydo bo‘lgan. Odamning eng qadimgi m ehnat faoliyati

izlari—sodda mehnat qurollari Efiopiyadan topilgan bo‘lib, bundan

2,5—

2

,8 mln yil ilgari yasalgan.

Eng qadim gi odam larning kelib ch iq ish i.

M ezozoy erasida

hasharotxo‘rlar orasidan maymunlarga o ‘xshash hayvonlar

parapiteklar

ajralib chiqqan (162- rasm). Ulardan chala maymunlar, maymunlar va

driopiteklar kelib chiqqan. Driopiteklar daraxtlarda yashagan: iqlimning

sovib, daraxtlaming siyraklashib borishi bilan ular yerda yashashga o ‘tish-

gan. Odam paydo bo‘lishining 1- bosqichi maymunsimon hayvonlaming

ikki oyoqda yurishga o ‘tishidan iborat. Bu bosqichda oldingi oyoqlar tayanch

vazifasidan ozod bo‘lib, qo‘llarga aylangan.

Parapiteklar

г

>

Driopiteklar

Propliopiteklar

Shimpanze

Gorilla

Gibbon

Orangutan

Avstralopiteklar

Eng qadimgi odamlar (nitekantrop, sinantrop, geydelberg odami)

Qadimgi odamlar (neandertallar)

Yangi odamlar (kromanyonlar, hozirgi odamlar)

162- rasm.

Odam shajarasi sxemasi.

Odamning maymunlar orasidagi eng so‘nggi ajdodi avstralopitek

(„janubiy m aym un“ m a’nosini anglatadi) bundan 3—5 mln yil aw al

Ja n u b iy va S harqiy A frika h am d a Ja n u b iy O siyoda yash agan .

Avstralopiteklarning bo‘yi 120—140 sm, miya qutisining hajmi 500—600

sm3 bo‘lgan: ochiq joylarda va toshlar orasida hayot kechirgan; asosan

483

go‘shtli oziq iste’mol qilgan; ikki oyoqda tik yurgan; tosh, cho‘p va hayvonlar

suyagidan mehnat quroli sifatida foydalangan. Ongli ravishda mehnat quroli

yasashga o‘tish antropogenezning eng muhim bosqichi hisoblanadi. Eng

qadimgi odam pitekantrop (maymun odam) bundan 1 mln yil aw al

yashagan. Uning skeleti qoldiqlari Yava oroli, Afrika va Janubiy Yevropadan

topilgan. Pitekantropning b o ‘yi 150 sm, miya qutisining hajmi 900—

1100 sm3, peshonasi qiya, qosh usti bo‘rtig‘i boigan; jag‘lari oldinga

turtib chiqqan; iyagi rivojlanmagan. Pitekantroplar to ‘da bo‘lib, g‘orlarda

yashashgan; toshdan juda sodda m ehnat qurollari yasashgan; olovdan

foydalanishni bilishgan.

Keyinroq yashagan sinantrop (Xitoy odami)ning tuzilishi pitekantropga

o lxshasa-da, miya hajmi kattaroq (850—1220 sm3) bo ‘lgan; tosh va

suyakdan m ehnat qurollari yasagan; hayvonlar terisini yopinib yurgan.

Odam evolutsiyasining navbatdagi bosqichida tik yurish yanada takomillashib,

bosh miya va organizm tuzilishi murakablashuvi tufayli neandertallar kelib

chiqqan. Neandertal skeleti qoldiqlari dastlab Germaniyaning Neandertal

vodiysidan, keyinroq Afrika va Osiyo, jumladan Surxondaryo vodiysidagi

Teshiktosh gkoridan topilgan. Ularning bo‘yi 155—165 sm, miya qutisi

hajmi 1400 sm3 bo‘lib, miyasi pitekantroplarga nisbatan kuchli rivojlangan.

Neandertallar bundan 150 ming yil ilgari, taxm inan 100 kishidan

iborat guruh bo‘lib, g‘orlarda yashashgan. Ular teri yopinib yurishgan,

olzaro imo-ishoralar va oddiy so‘zlar yordamida muloqot qilishgan; tosh,

suyak va yog‘ochdan har xil m ehnat qurollari yasashgan. Neandertallar

orasida dastlabki m ehnat taqsimoti vujudga kelgan, deb taxmin qilinadi.

Muzlik davrining eng og‘ir sharoitida yashagan neandertallar orasidan

jism onan kuchli, chaqqon va aqllilari tabiiy tanlanish tufayli saqlanib

qolgan.

K o‘pchilik olim larning fikriga qaraganda, neandertallar hozirgi

odamlaming bevosita ajdodi boiolmaydi. Eng so‘nggi neandertallar bundan

28 ming yil aw al hozirgi odamlar orasida yashagan.

Katalog: SERVICE

SERVICE -> T o s h k e n t d a V l a t iq t is o d iy o t in IV e r s I t e t I a bd u ra h im o rtiq o V sanoat iqtisodiyoti

SERVICE -> O'zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

SERVICE -> Iqtisodiyot nazariyasi

SERVICE -> Universiteti b. A. Bahritdinov s. A. Zokirova

SERVICE -> ‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

SERVICE -> T o s h k e n t m o L iy a I n s t I t u t I

SERVICE -> Geografiyasi

SERVICE -> Q a r sh I da vlat u n IV e r sit e t I a. Hayitov, m zulfiqorov

Download 5.46 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham: