Organik kimyo

Agar xozir dars qilmasdan uxlasang, bilib qo’y, orzularing ham senga qo’shilib uxlaydi.

ORGANIK KIMYO

ORGANIK KIMYO: KIRISH

Kirish. Organik kimyo – organik moddalarni tashkil qiluvchi uglerod birikmalarining ximiyasini o`rganuvchi fandir.

XVI asrda etil spirit sulfat kislota bilan ishlash natijasida dietilefiri olindi. Organik moddalarni sof holda olish va ularni o`rganish XVIII asrning ohiri XIX asr boshlariga kelib kuchaydi.

1824 yilda nemis ximigi F.Vyoler laboratoriya sharoitda disionda oksalat kislotani

oldi:

CN COOH

│ │

CN + 4H₂O → COOH + 2NH₃

dision oksalat kislota 1828 yil Ammoniy sianatdan morevinani sintez qiladi.

NH₄OCN → NH₂ – C – NH₂

║ O

1842 yil rus olimi N.N.Zinin nitrobenzoldan anilin oldi.

C₆H₅NO₂ + 3H₂S → C₆H₅NH₂ + 2H₂O + 3S

1845 yil nemis ximigi Kolbe sirka kislotani sintez qildi. 1854 yil Fransuz zimigi Bertlo yog`ni xosil qilishini.

1861 yil rus olimi Butlerov chumoli aldegididan shakar simon moddani

6HCHO ^C^a(O^H⁾² C₆ H₁₂O_{6 sintez qildi.}

1861 yil Qozon universitetining professori A.M.Butlerov organik moddalarning tuzilishi nazariyasini kiritdi.

XIX asrning boshlari organik ximiyada minglab yangi organik moddalarning kashf etilishi davri bo`ldi. Ammo ulardagi sodir bo`ladigan ximiyaviy o`zgarishlarni va

qonuniyatlarni asoslab beruvchi nazariyaning yo`ligi organik ximiyaning rivojlanishiga to`sqinlik qildi.

Ko`pchilik ximiklar organik moddalar rivojlanishiga kirishib boshqa moddalarga

aylanganda ularning molekulalaridagi atomlarning ma`lum bir guruppalari o`zgarmasligi kuzatildi.

O ^O

Masalan:

CH₃ – CH₂OH

⁽^O) CH₃ – C

⁽^O) CH₃ – C – OH

^{etil spirt} sirka aldegid H

sirka kislota

Reaksiyada “CH₃” gruppa o`zgarmay qoladi. Organik moddalar radikallardan tashkil topgan degan fikr paydo bo`ladi. 1815 yilda Gey-Lyussok, 1823 yilda F.Vyiler va 1832 yilda Yu. Libix organik moddalarni tartibga solish maqsadida “Radikallar nazariyasini” ishlab chiqdi.

1840 – 1854 yil radikallar nazariyasi o`rniga “tiplar nazariyasi” vujudga keldi. Bu nazariyani J.Dyuma, Sh.Jerar, A.Loran, A.Kekule: ular reaksiya nazariyasida o`zgaradigan qismiga qarab tiplarga bo`lish mumkin degan fikrni ilgari surdi. Bunda organik birikmalar ---

-- 5 ta tipga: H₂, H₂O, HCl, NH₃ va CH₄ tipiga bo`linadi.

1. 
   H₂ tipi – bunda H₂ o`rniga radikal almashgan bo`ladi.
   

H	CH3	C2H5	CH3
│	│	│	│
H	H	H	CH3

2. 
   H₂O tipi – H₂ atomi o`rniga radikal birikib, spirt, efir, kislota, kislota angidrid xosil bo`ladi:
   

O




H – O – H CH₃ – O – H CH₃ – O – CH₃; CH₃COOH; CH₃ – C

O

CH₃ – C

O

3. 
   HCl tipi – bu tip galogenli organik birikmalarning xosil bo`lishi ifodalanadi.
   

4. 
   NH₃ tipi – bu tip aminlar, aminolislotalar tuzilishi tushuntiriladi:
   

H – N – H	CH3 – N – H	CH3 – N – CH3	H – N – CH2COOH
│	│	│	│
H	H	H	H

5. 
   CH₄ tipi – bu tipni 1858 yili Kekule taklif qilib metanning H atomlari o`rniga boshqa atomlar bilan almashinishidan uglevodorodlar, spirtlar, galogenli birikmalar xosil qiladi.
   

H H H H H

│ │ │ │ │

H – C – H H – C – CH₃ H – C – OH H – C – Cl Cl – C – Cl

│ │ │ │ │

H H H H Cl

Organik birikmalarning tuzilishini tiplar nazariyasi bilan tushuntirish ancha qiyin bo`ladi.

XIX asrning 60 yillarga kelib A.Kuler va A.Kekulerlar organik birikmalarga C doimo IV valentli bo`lishini kashf etilishi yangi nazariyani kashf qilinishiga zamin tayyorlaydi.

1861 yil A.Butlerov organik moddalarning tuzilishi nazariyasini kashf etdi va ------

ta`riflanadi:

1. 
   Organik modda molekulalari xaqiqiy mavjud materiyaning zarrachasi bo`lib, aniq ximiyaviy tuzga ega, yani molekulalarni tashkil qiluvchi atomlar bir – biriga ta`sir qilib turdi.
   
2. 
   Moddalarning fizik va ximiyaviy xossalari molekulalarning tarkibi hamda ularning tuzilishiga bog`liq.
   
3. 
   Ximiyaviy tuzilish – molekuladagi atomlarning birikish tartibidir. Har bir molekula o`ziga xos yagona ximiyaviy tuzilishga egadir.
   
4. 
   Organik moddalarning ximiyaviy tuzilishi ularning xossalarini o`rganish va ximiyaviy reaksiyalar orqali aniq tuzilishga ega bo`lgan moddalar xosil qilish orqali aniqlanadi. Molekulaning tuzilishi shu molekulani sintez qilish yo`li bilan isbotlanadi.
   
5. 
   
   Alkanlar
   Organik moddalarning C doimo IV valentli bo`lib, boshqa elementlar bilan birikishidan tashqari, o`zaro birikib to`g`ri, tarmoqlangan va xalqasimon zanjirlar xosil qildi.